TE TANGATA MAORI O NIU TIREN.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 83, 26 February 1852, Page 3

TE TANGATA MAORI O NIU TIREN.

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu tireui,na Te Patara, UNKNOWN Weteriana, i Akarana, i te Whare Menenga o te hunga m ahi i nga ahiahi o te UNKNOWN o Ic 'Jj o Mei, ISSI. He iwi ano mil' nn;i korcro, lie iwi iino mo ona kon to, inn ic orokomahi kai inn ata. IC mea una nga o \\'ni!;aio, ko Mahantra te rangniira o Xgalimalianga, It l.ingat i tuatnlii o (era tvahi i ang.i ki le kai l.»nj» na ; ko Whaiugaroa tona kam;;a lujiti. No te whakapaparanga mawha lera tangata, ko lloliuiia lona lupuna ; no Hawaiki tera, Ta tJuturoa lamaili, ko Tama-ki-le-'na<u>igai taTama-ki-tc-Maiaugai, ko Tulictia, la TithetaUn Mtltangu. I haere a I'nlietia rana ko tuna taokelo lio Tahanga kite muana, ki to hi. Meake ka loino to rana waka i Ic ngohi, ki k a Tnliclia kia Tahingi, kia Imli.i !u puii».i o to rana waka. lluhuti liian aan i a Tahinga i tc pttiiga, inea atn ana in chore i- taea. Kali oic kna hac (era ki a 'i'nlietia, kna nica kia whakainatea, no tc nica, ktta nui te rongo liaerc o Tulictia, kna ivailio ia liei hti.i nrona 1110 te ran, lie haen; noaaiii, tana kai noa am ki ia kaiugi, ki is kaingn. ic taea tc e Tahinga ka karaiiga am a Tulictia " Kolia ic t:i;;ra." Alio ko Tahinga, " Kahore kail aku makoi." Ka nica atn e tera, " Kukuhia ia." " likore c man taku innnawa,'' koTahinga am No konei, ka rere a 'l'nlietia ki tc nioana kite rukn makoi, inainata! kna kotiale uhakaheko hoe ana lera. Mae i rawa ake a Tuhelia, kna riio ke te ivakn. Karaiiga atn ana lent i, ka kruiga mai a Tahanya, " i!cni alio te waka moil ko one.," whiua ana nga kolieka, me nga ngolu kite moana. No te ta-mja kiuta, ka ni te tahu o 'l'nlietia ki a Mahanga ki lona luia. ka nic i ake ia, ko ii an.kc ano i toli.i inaii'.uga i te moana. I te arnica ake o te >\>, i te ala ni, ka ki'e i :iin a Tnlie:ia, e ivliakai'aninhn mai ana i te wahaoicparaia, ko teangan;a i wliakapnta ake; no rcira ka inaian tc lioa kna in:.tc a Tulictia in T:ihiii„oi j kopiro. Ko Kokako tc tiina a Tahinga, i noho tela ki te ualiapn o Waikato. Ka tnpit a Malnnga kite pakeke maiia, ka nia tout niatna true, Ka rongo tera : na Tallin, a i wluikaiuate, ka luiaki lan > tana ki a Kokako Ic lain i a Tahinga, mkilukia una c ia, kai raua, liei titu mu te uialcugn o lona inatna. Nui atn te ponti o enei rilenga, otira, kia mea atn an, i h .nga kmotia 1 .vliakainaiuaetia le liunga hopu mai; laliti ai i te hangi, ka kaka, ka koroliniiua ki ki le aln, haefiae raua kite miraliiulini. 1 ivailio le atiganga liei koaka wai. Whakakaia ana nga nilii) Ko nga wheua, iraiho ana liei tin Inn ii, me era aln mea. 1 manakohia ana hum, no te mea, i luia kite iwi laugata. Ko te iwi ole poiokaki i wailio liei rore maun ;ko ni;a wln'iia o nga ivaeiva-.- i wailio liei mauiiga tail mute kaka. Alo nga lilenga jifiici i titoa ai tc kanga o Topeora Ko nga rangi potiri enei o a ratou tikanga ; otira, ekore e allei le tuku noa. Ko tenei, kua takiri te lua awatea ; a, e wliakama ana raton i nga inalii he ole pouiitaiua Ka wliakiihua kail kite kai langata, ka niaihi latoti ; taliuri ke ana te tangata Maori i tc uliakariharilia, me ka whak .liuatia nga mea o namata. Ko te whakamatitietanga kainga tangali i Malmranga, i te tan 1,512,-lKia ia nri, na Taraia. K mea ana an, ko te otinga rawatanga tena ki enei niolti. Kkore te tangata e hae ki le rongo kino o Taraia nana nei le ivhakaiiiutunga kainga tangata. Ko te mea ia, kill .i i mottiliia tenei kino ki nga iwi, Mauri auake, kei te tint alu ole iwi tenei ritenga. K mea ana a (laiiiup.ua i ana ttiliituhinga o Marikena, i kai taugala n-a iwi o iMekcliiko. E incaanaa Hauli.i ana tuliiluhinga o ttuia whemia ano, lera noa ake t.'

kino (i nga rilenga i a (o tv>at;. Maori. )•- hum nia a Ko.ni, i te w'tawiiaiiciga » ii" i'an:>ra ki Mnrikena, honotomi tuia i" •■::;•> ki o 1 lviia. E nn'a am ano ho.d a 'l .1* hoi-, no la, I'.c piino lana niea'angi. Ko to mi a niiharo ra.va, ko nga rrctgi !■■■ i I'al ilia, lie iwi nui Ura, e n.iho ana ki ll.imutara. Ahakoa k.: i kite 'cue: nvi i li: maramal.in.qa. e k rem ana a T.miora ltawara e kai tonu ana ratou i te tanga'a. lie turc tnturu tenei, no ie iivi nei, no te Paiaha, mo kai le tangata mo unci liara. Te tualaki ;—mo to niircnui. Tiiarii-i ; —mo to laliae p:. Tua(oru : —i nga whainga mnnii. Tu'.'.vha: — .Mo t? tangata moo wahine nt > i.i li ijin afce. Tuarima: I le ]>:ilinntrin^: wharc, t'.i'g-i ra nei, tangata ta nui. Ka puka t> tangata ki enei line, pin ake to kai. li herea ki to rakan, c tap.ihia uratia, a, pareho akc ie kai, hj? mea liariuiirci.'iure. Ki enei rongo ka liokilinki ilio a talon \vh.--kaaro l;i nga rilenga lawhilo o ti; tangi: a Maori, mei ia, kiatri ralon i Kile noa i te t kiritauga u le pai. lihara i le ni»a, he hiakni tangaia, lie mea a o kia liipu ai te kino, hei canga mo o raton mea male. Te Whakamokomokaiivnga o tb Anganga Taxg.ha. Ko tctihi tenei o a ratou ritenga ki le wiiakainokomokaiianga o to matenga tangata. I puna cue: kite talma tn ai hei matakilaki ma te tnkomaka. lie lint te iwi inn a ratou whakapepeha mr. te manitanga o te patunga. 15 uh.<itohu ana nga iwi katoa mo a ratou patunga. Kihai ano i taca e nga iwi knare tc lianga i le wliare niinui, mo era atu mea hei toliu mo nga parckura, me nga pa taea ; koia i anga ai kite n;:tunatii kino i nga'tupapaku, muringa iho. ka taona ie angaiga kia roa iho let ikutoraug.i, hei tawai m.i ratou, hei talio hoki. Ta Kawiri, ko te angaug o Koraia, takoto r.uva am, i nga waewae o llaora te Kingi, i lliiuliararna. li ai ta lleratotia, to mamata liiiiana, lie kawe i te a iganga o nga patnnga kalo'a, hei owlia ki nga kingi. Me mea whakatTe ki to kaki o ng.i hoiho, hei whakiariari. lie tini ana ang mga w!iakapaka i waiho hei whakakite ki a ratim wlianainua. Katahi nei ano ka niahue i Ingarangi te wliakaaiiari i le angaug tangata. lie°tuiiu tera, no le kiiaretanga, kihai nei i kiuongia te haehae i te tangata i le nnlengi. Ta te tangata Maori ritenga mo ana nwkoinokai tera ki: te takoto ke ra Ka ninoa mai i te hangi, in in t.nui ngi upoko, nga nilm, mo nga inoko, c ngii ano he laugala ora. Ka inaroke, dure una piraut mgi. Ii mea ana tctahi Wiui he kai tiihituhi, e rile am tenei, ki ii".i main, o nga «hakatupuranga iwi o nainata. Ko le pai ole meat anga o nga, mokomokai o U- langa'.a Maori, i pera me te whak ipikaurj lupapaku o uga Ihipiaua. I tawaiantu nuik.imokai e ratou, ka mea,— *lli ,-■ t nv;i ka oma, ehara ! ko koe i taku mer :"-> taona kai makn. Keihea lokoioui • .>».,. maoa. Ton tuakana hoki? kua peto, Kei'i a to taliu ? li uo.'io mai ra hei wahme inakii, O lamanki ; c wahawaha mai ra i le kai, aku pjnonga. ' Ife upako kukn, upoko kaka, kei rungi kei le rakau e tare mai ana.' " Maualnra lon-.i ki o ratou hoa riri. i muringa noa iho, o to valuu inaleuga. TIIIIIWCITANGA KI TE TA 3MUO, Tcnri mo i tc ti mo'co, kei to lini o nga iwi penei mete tangata .Maori. lie icrcnga kelanga to ngi motu katoa, anga nln i Niu Tireni ki Hawaii, a, Marikcin, Awlierika atu. No naniata It'nei litenga, inalioki to knpu a Mohi Uiwitikai 19 o nga Up.iki, 28 o una raranjji. •' Kaua koutou o iiacliae i to ho:ito:i kiri mo nga inea mate, kaua ano koutou eta i a koutou." He ritenga nsi cuei n<i nga tauiwi o leira, nga iivi pea i Uor.ijiiko In te whakapakoko. 1 taia te t ingata kia nai ai te inoi ki o raton Atua. Ii mea ana a lierarota i taia n ;a Taieliiana ; ho loliu rangalira'eraua man te wliakairo. Ii mea ana etahi k. t i iiiliitulii, he mahi tera no n a Hill - ana. me nga Aliiriana. lie m-<ata'iigi loliu o nga II nerit ki ie rae ki etahi am w;!ii ; ko nga mea era e nialauria ai to raton k .rakia, me to r.ilou rangalirataugi. lie timata te ingoa o euei tu tohii ki nga Kiriki. li mea ana a I'aora, " Ii man nei an nga tohu (ti'iiati) ole Ariki, a Iliu." Ii mea ana e !Jih:i, lu riteng tenei no nga Vintoua. li mea an i a I'lrinr, *' ko t; wai ole run kareraiera e. tiilrnj ana ki nga kali.i kia in.ngii ai, kia i\)a ai te niaungao ana tnhii " Ii meinga ana e nga I'aramhia, na ngi ajiia i linati tena mahi le ti inoko. li mea ana ano ki tera ritenga a Te lirihi i lana pukapulca lualahi i tcraran-M '2(i2. li mea ana te tangaia Maori na Alalaora i liin.tta te la inoko, tc (a w!iakairo. .Mo konei a ratou waiata c wlia!;ahua nei ki "tenhia Mataora " Ko Mataora te tohuaga tuatalii, ko Oueloiiga te tangaia t'uata.'ii i taia kite inoko. He mea pea kia hoki iho te whakatiia, mo ratou c haere kau ana, koia i taia ai kite rape, kite paeluri. li meinga ana e taia ana nga Makuiha i te angaug i puti noa ki nga waewee. li mea ana te tangata, i te lrhilinga mai o o ralon tupuua i lia.iaiki, ko nga pithum, me iii.a rape anake i taia. E liara i le loliu rangnira, tc lainga o te tangaia kite moko. lie tnii nga rang.iiir.«

Maori kihai i tail ki to nioko; lie tini hok n"a taurekarckn e whakamanawanui ana, koi i "ton kia man ki to moko. Khara tana moa i te tolm mo tc h.pu, mo le rnmiatiratnnga ra nci. Ko le nliakiiaru mo le alula o nioko koi te kni la, kci to tansata lioki e taia ana. Ka niii aim te utu ka pai te la. K mca ana tc tang-ita Maori ko nga take enei i taia ai to moko. Te tnatahi :—Kia pai ai te liroliaii'.'a Inn-ruin i kia inatca, nuilia ai c te wahine, ekore hokt e tahuri le waliinc ki le mta Maori. Te lnaiua :—lie mca ki.itohiingi.-i ai uga aniomga liei niokoniokai j ko te tamjala moko kon: ivhnkcrca ana. "lie tnlmnga nga tnngaia la moko ; i liaercrc ratou ki tenei ki tcra k.-iincx ki le la i iiiia trmgnta. He inea mamac nui le 'a moko. E l.ikoio ana te tangata. h* niea wharoro nga waewac ki tc knrup .e- Ko nea k.ilia lie niea tnliitiihi kite iigarahu. , Ka inotn te kiri ite uhi, ka lotia kite iigarahu, lie kapara. lie take korari te mca e taliuua ana ki le alii, lie awe kahikntea lioki, wliakainnn ni kite ivai, ko le mea tcnei e loua mi ki uga kalia. He nui noa am le piipnliiian<i», no reira ekore e roa te kaweiiga ole ulii, ka niiitii. Kia lini nga panga, ka oti. Kia maiia nga tan ka k-ipi i-e moko ; ka oti le la, ekore e laea le muni vYh i iugoa rawa teiiei, me tenei wahi o nga mala, ko nga titi, ko tiwhana.ko nga alia, ko nga alia. Ite tolmiigii eta ana, ka ivaiata iiga waliine, lie niea kia wh.iknmmawanui te tiingata c laia ana, kci niiliara kite mam e. Ko telalii tenei o ngi waiatn mo te lainua o te moko : K nolio nna : e kai tahi ana Kite tiilro ki nga r.ulia I te ihn o Tmctawlia. E wekoki ana me lie p-ke ngarara Taia mai ra ki ic'ulii a Mataora Taria c tukii a'ti, Ki to wahine takiri karito kowhara. Nakn koe i wliakanako Te tangata i te whakautit Kia ala wlinknnakonako. Tangata i te ivliakanlu kore, Kukoia kia tatihi I'alnn i te whakataiigilaiigi E liiki Tangaroa, E hiki Tanzania,

K pouriatia au ki tenei ritonua kiano i paliure. K paiiijHa ana ano tana mca e u ta taitamariki o tenci wbakatupiuangß. Ii wbakamaiiawa nui ana raton kia taia ki le inoko, ekore lioki raton c pai k'a man tonu kite mata Maori. Otiin, ua kalia to lupu o te Wliakapono, ua liaere akc le matau o nga nvi Maori, ka ngarn una iho lera ritenga, mete tini atu o nga riteuga Maori e kuhoro liaere ana. NliA KITESIiA NOA IHO NEI 0 TE TaXOATA Maori. lie tiiii nga mca pai i roto i nga rilenga o le tangata Maori. Mo korm ki« puta nga kupti whaknnai, otira, lie maha nga mca liei wh-ik-iako atu ai nga lioa l'akeha, c lie ana lioki elahi onga ritongi Maori- Ma tc whakanko ki nga Vuenga pai, ka kake nga iwi o enei walii. Tc Kau-aiiatnnga.—'Sa ko 10 raton rvawanntanga kiliai i rite ki to "{!« iwi o Hawaii, ki Tahiti, ki nga inntn ho:<i o Tonifatapu. Ko ta te Tang ita Maori lie mea wawahi te mailing i ki tenei, ki tera r.mgalira. Na teaha ra tenei tikangit? m le mea pa l wawahi nga iwi oroko rere mai ki enei motii, .mho k°e, noho ke. He mea ano ka riro te wliai mma i nga tangata noa akc noi e tino main ana kite whawliai. me raton e tino toliunga ana ki le korero. Kiliai ano i Kalia te mana o nga raivjjatira Mairi, lie korero ta raton i te whawliai, i le ngang.ire, me era atu mea ; ko nga kai whakulikatika kati raton. Kalioreo raton kalia kite ptipuri i te laoiig.i o nga llapn. kite p.itu ra nei i te hunga li.iraj engari, lie whakanoi i te tapii, ko reira mana ai to ratou reo.' Kaliore o raton ttire liei peln i H;»a lie mo te vvhemia. mo nga' tnara, liei pchi mn its ngak.m P 1 "" ' t0 la »S i,,a « hei peln te hungi tabae, i te liunga pant, pnta una. pitta lioa. V. mea ana cttihi kai ttihiiulii lie rilensja marie era ; ki au in, lie riteiigi tutu, lie whakakake na te hunga wliai mana, kite hunga r.-uva kore, he takahi na te hunga rangatir.i kite intua. He pai whakahara ic tukunga mai o ngi I'nre Pakcha ki to iwi penei. Te nga tanjrats kato i i hereherea mat i roto i t-> whawliai, 1 waiho hei lamekaieka mo nga tangata na r-i----tou i liopti mai ; ko imn tainariki o .ma pouongai waili.j hei kai mahi mo nga rangatira, i hunga kinotia ana tainariki e ug. kai hopu mai o°nga mittia. Ko to ratou parau kiliai i penei me nga tr.urekareka Pakcha ; kihai lioki ratou i aikiiukia ; in, kite tutu lie pominga ki tuna rinvatira, ka tukitukia kia male ; a, ekore >e iwi e aha kite matenga o tera, ta te mea lie in -kai. " Me tainekarcka ra ia. Kci ulia te mate ai." Ko iij-a kupu enei ole t-i----naata ua palm lie pononga. No te whakaponotanga o naa iwi, e whakahokia ana nga ponon.a ki nga iwi tupii, ki nga wlienua tupu Marenatanga— Ko nga wahine e uvea ana, no ngi llapu ake ; ekore e wliai atu ki nga waliinc o nga iwi ke. Kihai ano i p mgia te

tango i nga waliinc o ni;a li ipu tan tnngaia k<No tc tamarikiti.nga ka pnlti i ; ki tc men kv* taknhin tern, )ie hi; te tiikunga ilio. Ki Ic haere ke tana wahine, lie lane ke, ki riro te tane i piiliia, a, ka r.ipua lie mu. Kite liialiia lie rangatira ki (elalii waliinc mnna, a, ka anj»a tona whakaaro ki tc pulii a (elalii tangata ke, ka tnnoa tana wahine, a ki tc kalioic e tukua mai, ka tangohia. Kite me.i. i arolia ngatatahi, tc wahine mete lane, ka oma atu te waliinc ki tana talin c ])ai ai Mnringa ilio, ka linpainj>a te tana o nga whaKa pnritia te wahine e te tane e puliia ra, ka nru ki tana tangohanganga whanuuiga. Ka pma i konci tc njian.are, te tatango, te papatu ako te hunga kalia liei tango atu, riro Uinu i a ia. He nui noa atu ie mnte o te wahine ua inutu te toto liaere o ngi Jajie; ko te lukunga ilio tera o tona liialiia. ' I'.kore o raton waliinc c penei me lo Pattella, ma te lane e kawe ahi te ' ntiia, ko etalii o nua waliinc-lie'i arnafi. h.j tane. aliikoa riri nua whanaunga ki a ia. No o ralon a oil itanga. lie inn tito kite waiata ; no te tini "lu o te iwi tenei ritenji, 'e tito waiata. Ko tetalii tenei o ana waiata wlini-a-ipo : He waiata no tbtaiii wahine i mea kia oma atu ki tana ipo. K pari ete (ai wliakaki kite awa, Nci an ka tn ko tc hoe kite Ma te muri raro au e karawhiu Kihai whakaraiv'ona te riri ate Koliake, Me alia i a roto nana ka wliana tonn ? Kei tohu tc inakau, ka pau te wliak irau. T:i tukupototia aku rangi kite nolio. Kkore matca ko te kianga ilio I'. ka ko te alii wliaraau tonu akc Nga tomokanga koe o Taliere i runga Ko te kainga ra e noho nei au.