TE TANGATA MAORI O NUI TIRENI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 3, Issue 78, 18 December 1851, Page 4

TE TANGATA MAORI O NUI TIRENI.

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, na Te Patara, Minita Weteriana, i Akarana, i te Whare Menenga o te hunga mahi i nga ahiahi o te 12 o Maehe o te 25 o Mci, ISSI. Ko te ratoit mahi tera kia riro ni te nncone o tera, kia riro ai nga taitraii_• ahi njjolii, me e a atti mea; ko nga tangat i tin raiou mi a papa tupu, me nil i tattruuga ugohi, ka wliakatiaua ki tc pupnri, a. kia poroa auo te kaki kn.riro am ki tehungai tauria ai ratoti. Kiano tenei riteiiga otc tangata Maori i m ite non, c matt nei ano, a, ki te mea, ka toro atu tc ringa o Icra, ahakoa Pakcdia, nkakoa tangata Maori, kei ruuga teuci e liri ana, ka man ano te riuga ki tona, kia mate ri ano ia ka miittt tuna wahi. Ki tc mea ka moea lie waliine e tetahi iwi ke. a kilir.i i whakaae nga whanatingn, ka tupu te riri, he parekura te tuktinga ibn ; he pora ano tc tikangn tia puremu be wahine. Ki tc mea ka oma atu he u'.ihine ki tetahi tangata o te iwi kc ka pa alio tc tono o nga wliaiiatiuga, kn waiho taua wahine i waengarahi o iiui iwi erua, ka rere tclalii, ka rcrd tetahi, nawai, ra, pa ana ki tc Ko tc tauc o taua wahine, ko tc whanatingn, matua, tuiiganc ra nei, hci timalanga tangohanga, ka nolio mai te liningi kite niatakit ki, roa rawa ilio, ka urn katnn, a tutu ana te puehii. Ko tc tvaItinera, ka tbtoia hacretia mtttu rawa ake kua penei mete mea mate. Kite mea ka heke ' he toto, ka lioki let ihi me tetahi kite karangnrnnga tana a, he kekerilanga tc tnktinrra iho. Itc rapunga kite tanitata hci taurekareka mo ratott ka liaere kite tan i ng.i iwi e noho mania ana. I hokihoki tonti a Waikalo )ji Taranaki kite u-liakarau mai i Ic tangrta, nawai ka poto nv.ori tc liui o njia tangata o ia whenua te patu, tc ho])u mci. Ko nga tanc . i patna ; ko nga wahine me nga tamariki i wliakaraua. Na tc whakapono tera mahi he, tc whakarau tangata, i patu* I te laliuriianga o nga iwi o reira kite karakia ka puta te kupti b nga Miigotira kia lioki ano ki tu whenua tupu ana t'mi mokai i riro hcrcherc mai ra.

Kn kolmmtia he tan;»nta, ko tc lake lera c tino wh.iwliai bi nga iwi Mauri. lie tini nga liiipu e wlinkauru ana kite mei pcr.i. Kkore te kai kolmru e tukua atu ki nga lioa riri ; kaliorc alio lioki tera e 10110.1 ; ki> o ratou rite nga tenei, ine taut nui kit tokuinulia liei tango i tana Intra. Ko te tino par'knra i \vhakall2aromia ni n Waikato i nnia, lie koliuru te take. Ko Kopern, no'Ngapulii i ko liurutia i te liaeienga manuu'liiri iuai ki a Ngatipaoa i te wilioanua ai ki tc pa o Maninaina i Wliangamatau,i Tamaki. Na Tiiii\vni te ngakau, vvliakaUua ma lie waia'a, te wlinkatikunga o Te Paraoarnhi tnkitnkiu nna a Kopern. Me malm nga pittanga penei o nga mea c liialiin ai ratou. Ka a llongiliika ki tana kolmru, ka maranga te taua a, ivliakangnromia ana ratou. Hokolianga ilio lie taitnmariki no tetalii rao Waikato i rnto i Maninaina i tc mnno Ka tttpu i konei tc riri o Waikato, ka »vliakaekea te lana ki Wliangarei ka male nga rangatira o reira i a ratou. Ko tc mea tenei i liokia mai e Honni. I tona liokinza mai i reira, kiano a Waikato i trliitvlii ki tc pti I inri t ki Matakitaki tenei kekeritang.i, i liui ki reira tana iwi kia mate ilio anu ki tera wahi. He tini tc tangata i mate i konei lie tini nga rati i ukoio, ko nga put.<nga i ivliati ki nga matingi. He mea tito ki tc waiata tana matenga o Waikato ; ko to tangi i muri nei tetalii o nga tau i titoa. , , " Takiri ko te ata, ka ngau Tswern, . C Te tohu ote mate, i huna nga iwij "■' V Ka ngaro ra e, taku tua'ara, >^ 0 mattia ra, ka tuku koutou. "'t-V Tuiatiike raki te kaha o te waka, Hei ranga i to mate, kei i a WJiare-a-te-liiiui. i •Ka'eanga mate o te tiri ra o Kokako; V. pai taku mate, lie mate taua. Kei ttia o Manuka, kei roto o Kaipara, Kei ng« iwi e maha-. Kihai Kopern i kitea ilio e an A tika te liaerc ki roto o Tatvatatvliiti. Mo tuhoehoe, mo Kaipiha ra, K Pa! mo Taiheke, i kainga lioetia e koe. He kai warea ana c Hika, c Hope ; 1 a te Rawana Tena llongiliika nana Te lloutaewa lluua kautia Waikato kite mate." Ko tc tangi i muri ilio nei na tetalii waliine rangatira ; no muri mai i teparekura ki Matakitaki. \'f.y,- ■■ ■.■.,-U.i ii II l11k Tanoi na Ino hto te iiekengam Matakitaki. Kaore lioki te aroha ki aku mokopuna, JC kukume kino ana i aliau. No mua ra Te oilinga o aku turi, no taku rangi marohitanga, Ka tuku tenei, ka popopopo, ka pawaitia,

Ka rere au ko te Reinga. Homai e Peherangi Te tongo o te kai kai wliakarongo pikari aku Taringa. Takaliia e koe ite noku wa. Na Mawete, e. Ko te ara tena oto Tupuna o Hikatamure i haere ai kite Aratiga ote ra, ki Nukutaurua, kite kalia A Maru, kia taua, kite Marangai Kai liomai ai lie matataketake Ka hoki taua, nga ngarii lie huhuka mai o Ilewa aTu. I runga ano taua o nga maunga KI ka whakarongo kite tangi mai ole karoro. Ko te tangata i noho mai i te ngula awa, Ka kite taua i te takapu ma taiaiva, K rere nei. K mini milu whenua nga maim O to tupupa, e Kaupaea, nga parepare Ano, uga parepare ma te mahuc no Ruatenmhue Tautepaoa ano tau te paoa, ngaivhakawehi ote whenna. E! ka tu ra Urukau Ka hoka i tana patu, me a ki tona u.na Nolio ana mai a Ruatariti, 1 le aroaro o aitua te tangata I whiua ai aliau ki nga maunga. R ! te kite au ko Maramntaha Ka tu ivhangai i Ohurakia, i ngaki nlian Tongariro e u'hakahtiene ana Ruapahu, I au nei, na I'aretaitonga anake nga Tilii i mak* ki oku luri, tu te takitaki, Oii te hopeliope, no muri nei, e pa ma, l'taia ai aku relicrehe, ka pai au, Tc liaere te on 1: i Te Piu e. He liara nui te kanga; lie take ano tera mo te whainga. He lawliito rawa tera, te kanga ki nga ucinga. Ko te kanga lie rata kia ngaro ai ratou, i mania enei lie i nga wa o namata. I meinga ko nga kai lito waiata hei kanga mo te tangata, i nieinga maiia raiva a ratou kanga, pa ana te welii ki nga tangata e kanga ana. Me wliakaaro penei i anga ai a Pamnia ki ie kanga i te iivi o te Atua. He malia nga tuhituhiuga o te penei ki tc tini o te pukapuka i penei a Kalii i lima alu o te karangatanga o nga Romana ki nga atua kia whakamatea katoatia nga tangata o taua pa. I mea a Taliila i te karangatanga o llntouia Paurini kia haere tana ope ki Akalii, i te ivalii Ti'liakamutunga i turia e nga Turuiti c nga I'iritona, ka puta nga tohunga ualiinc, me nga rama i te tinga, tutu ana nga tara, tirara ana nga npoko, rerere haere ana, kanga ana ki. nga weinga km we te mate. Ko te kanga o te tangata Alaori i haere i roto i te kai tang.ita. I riri ia, i hae ra nei mo trahalanga a, kanga tonu atu ki nga hua riri, mea iiiu iho ia kia mate tera, kia wailui hei kai mana He pcntL ]iea nga kangi— Tou upt ko. . Upnko-kohun. Taku kai, He mea am ka titoa kite waiata te kanga mo te tangata inahoki tc uaiala o Tojieora :

" E hine c tangi kino, e tangi aurere nei ki te kai, Tena o kai ko Te llekemamtko Te Werata. Kei te iinu an i tc waitakataka, No I'ulu ra nei, no Kikiriki, no liatikauri Whakaki touu ake, ko I'au ko Ngaraunga, Ko I'ipi ; ko taku kai reka nei ko Te Ao, e. Kia riro mai taku kai ko Titoko, Ka ueue i aku niho, ko Pulnkahu ko Uchoka ; Ka kohekolie taku korokoro roro liunanga no I'otnkeka A lioro matia c au te roro piro o Taratikitiki, WhakakiUi ake taku polio ko Tiawha, me ko Tutonga. F.Tapu rate upoko oTe Rnakerepo, Te liomai hei wai kaeo ki Te Kaivau." Ua uhakanoaina'te tapu ka irailio tpra ltt-i take wliainga. I k rcrolia tera ki nga wahi kua oti tc meinga ntn i miia ake nei ara i tc nuinga o tenei knrero. I nutria rawa Hire mo te lapu, ekore e poka te tnng.ita kite takahi. Ki tc wluikatika te tangaia ■> n.-a mea e tangoliia ra, ka karangarangatia lie riri, ka tupu he wliainga. Ko te whakatokanga ole kai ko tc 'inulinkcnja hoki itapu ; tapu kama nga ara am ki ana mara. Ki tc mea ka iiaeien ana mara etc tail langata kc ka wuiho' hci take wliainga. Ko etalii enei o nga take im'nro ui tc tangata, i tupu ai te riri. Kua mea te t mg.ita kna kitea lioki e ahau i rcito i te pukapuka, e paingiii nni te whawliai e te tang,.ta Maori. l'!koc au e whakaae ki tera ; ekorc au o mea, i paingia pntia etc langata Maori le wrmvi'i?!, enstari pea ko nga take enci ole whawliai lie ivhakakakc, lie uto lioki. He iwi vvliak.ipeh.ipelia te tangata Mauri ; ekorc ia e«liakaiutn.. i a ii; kiliai nno i pai kia ivhakataurekarekatia o rntou rangatirn, Ui te takoto ra, nei ki nga waliiue, ekore enci tini liara e iiikua kin pahure noa. I uhakaaro tonu tc taugaia Maori kite utu. Kite men, herilemjii he noa ake nei, ekore e karangarangatia ha riri; he ivchi tauai, he uliakatulut i a i.i, nga mea e ivhakatika ai, ekore hoki c pai kia \vha-. kairia kite ngutu, he waiva.i ia. Ko etalii o nga hapu o Niu Tireni kua anga mai kua »hakapono he mea kei taliuri kite whiwhai; otiii, kite oho tona puku riri, kia na ra ano, ka kohia nga patu kite whare.