TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 3, Issue 74, 23 October 1851, Page 3

TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, nu Te P atara, Minita Weteriana, i Akarana, i te Whare Menenga ate hunga mahi i nga ahia hi o te 12 o Maehe 0 te 25 o A/ei, I SSI. 1 nya makutit i uliakaaroa kautia ra e ratou, Uo nga niatakitc hci litiro. I liaere ratou kite wai, ka tiiiro Ui tc ata ote tangata i nuiri ilio i nga karakiatanjia. Ka tiiiro ki lo wai a ka kiiea ts wairua o te kai inakutu, ka karangatia te ingoa. Ka kitea te kai inakutu, ka tukituki.i ki.i mate; lie mea ano ka niakittnria atu kia \vc te mate. H inca ana ratou e tae atu ana tc inanao ngn tohungi ki nga liau me era alu mea. Ka mea aTe lleulieu nui, te raiiiatiia mete o Tauno, i toku tacnga atu ki a ia, " Ale he mea k

manu taua ki teru moana, ka kcri ic hau, ka tutu te puehu,—kaua koo e mca, ka mate laua. Maku e ki atu ki nga ngaru, ki ngn hnu, a, rongo noa ki toku reo." Nui atu te whakau o tenei rangatira ki ana atua Maori) te mataku ia, le oma atu kite waka ite lioroni>a o te pari i nga waiariki o tona kainga; no te ngawliatanga o te pari, ka tu tonu kite karakia ki nna atua, nawa', a—ka taupoki wbakarcre ki runga ki a ia, mate akc, me ana Ungaia cono tekau. lie tangata Maori tu pai tern, eono putu to ron, ko te aliua 111.11', rangatira tonu. Ileoi ra ano te tangata Maori alma rangatira ka kitea c a hau. Ko te Tangi i niuri ilio nci, na Te livikau, te tcina o Tc ileulieu. tie tangi psi tera e whakahacrc aim nga kupu ki ritcnga o ratou tangata Maori. He Tanoi mo Te Hevhcu. Ha te haeata, takina mai, I te ripa te taraki Tauhara. / '* Ko taku lioa pea tenei ka ora mai Auo ! kau atu ana au i te ao Ka rivo ia koe ra. Ilacre ra ete nui! Haero ra ete wehi! Haere ra tua Rata whnkaruru hau kite niuri ! Me kowai le atua nana koutou I liuri kino ilio kite mate? Moe mai e Pa i rolo i le whare kino! A ti ponaliia te Inn o Kaukau, Te ilea u to Tupuna a Ngalme. I wailio i te ao liei toliu mohou A liurihnrilii ilio to tupu'aroa, to tupunliunui, Kite ilio au ito kiri i lioea kite wai ngarahu ; To mala i hoea ki tc 11 hi iiMtarau. Wailio nei nga iwi huhrs kau ake ; Tatai kau ana te wlietu o te rangi,— Ka riro Atutalii, a Reliua kai tangata. Tc wlietu whakiitalia i te Maugoroa Ko koe ra e tu kau a Tongariro i te tonaa. Tena te pulii ole Arawa ka nunu ile wai. Ka whaknwai mai te wahine i ic urn. Nau i ana ilio liiru mai tc uruti. Tera liira mai te nam moana; I te papai o te kotore o to tupuna o llongomei, huia Hci lorona te po i a koe, tama na Hangi. Kuti rate moe e! Marangft mai ki runga I E nviu ki to patu —korero i o toa! — Te kura takalii punt, tc toka tu moana I te tukutai whakarerc wailio i tai wliakaaea, I te awa i Pepekc e! Ka hinga j—ka takoto kite wlienua, Ka liaruru to rongo ki tc talia o te rangi. Tenei ano to ratou ritcnga miharo ki tenei mea kite tamariki. Ka rite nga wa ka kawea ta tainaiti ki tc tohunga, niana e knwc kite wai; c heke ana ra nei tera ki roto kite wai, ko le taha awa ra nei tu ai, c ia uliiulii i tc tamaili kite wai, tapa tonu atu i le ingoa, karakia iho ki reira. Te tikanga o taua karakia kia kaba kite wliawliai; me lie tama tane, kia kalia hoki kite ngaki kai. Me h e mea, lie tuvnahine, ka whakahacrc nga kupu o tc karakia kia kaha taua kotiro kite wliatu kakaliu, kite tabu kai. Kkore iara tatou e miharo kite whai mana o nga Tohunga Maori ? Ko nga ritcnga o nga karakii katoa o t e tungata Maori i tukua mo n,a Tohunga e hapai, he nui hoki naa ritcnga whawhai i tukua ki a ratou. Kihai le nuinga o nga tangata Maori i kar.kia ; i waiho nga Tohunga liei karakia mo raiou. Tapu.

Ko tetalti o nga mea i roto i nga karakia o le tangata Maori, koia ko te tapu. He ture tana mea, te Tapu no roto i nga karakia. I te tnntalii, ko te tikanga o te tapu he motttnga ketanga i tcnei mea, i ten mea. Ko te tikanga o tc tapu, he mea waiho noa kia kaun te mano e tanuotungo. E whni ture ana njja iwi katoa o to an, ahakoa iwi kttare, abakoa iwi mntau. Ko le tapu i enci niotu c whakaurn ana ki nua karakia. Ki tc whaknnoaina tc tapu, lie hara tera ki nga alua, ki nga iwi. Kua kite au i etahi kupil i rolo i te pukapuka Marikena , ko ana ktipu enei:—" Ki tc karangatia he ture, a, ka wkakauruhia ki roto ki nga karakia, ka tango katot tc mano, a, ka whai mana tana ture, na tc karakia i mana ni. K kitea ana tcnei ritenga i roto i nga iwi o te no. Kiltai te ture o nga Ilurai i a Mohi, i whaka- e kia kai ratou i te kikokiko o ctehi kararehe ; kihai i wkakaae te hoatuianea he, le patunga i te kararehe tu kino, wac tolitoii ra nei, kia pa 1,1 uci tc ritiga ki tc kararehe kino. Na le karakia i tupu ai tera ritenga ; ko te nica ia i mana ui. Mana rawa nga lure maori o Mahomcra ; e mea ana hoki tc mano na te Attia era, koia i kake noa ake ai i te Ture whakatakoto ekorc nei c whakiiuriihia ki tc karakia. Kibai i whakaae kia kai poaka, kia inn waina, kia whakarerea etahi atn ritenga horohnrot aha noa ; kia kai i etahi wa i tu ar.inga ake o te ra, ite tongi. Ko nga ture a ftaikahu letnbi lauiia; kihai le painga o te kai ivhakatnkoto

i era ture i maharatia i ang.i tc liliro kite oati o taua tangata, me tana matenga tua, ngaro." Ko nga mea enei liei whakaatu ki a tatou te tikanga ote tapu. Ten a pea ka whakaaroaroa e te tangata he tohunga te rang.itira nana e timata te tapn i nga motu o Poranihia; i mea pea ia na te atua ia i whai mana ai. I nga motu o te moana Marie e whakapuaki nna te tangata i nga mea ngaro, ka meinga, na te atua ia i whakaatu mai. Kite mea lie pono tenei, ka whai mana nga ture, ahakoa i ahu mai ana ture i tc Atua nui, i nga atua ra nei e wakaaroa kautia ana e konei. Na ko te uriki o nga iwi hei tohunga, hei karakia i nga mea tapn; waihoki, lie tokomalia lehunga e mea ana i aim mai ratou i nga atua, no reiia i mana rawa ai. Kua rongo an ki aTe Ileuheu e whakaatua nna i a ia ano. Alio ko taua rangatira," Kaua e maliara, he tangata nei ano au, ko toku takcnga kei te ao ; i heke mai au i te rangi, kei rcira katoa aku tupuna, he alua ratou ; ko au ia, e hoki ano au ki a ratou." K whakapai ana ki tig* kupu o te puka ; ' x pukn Marikena kua korerotia ra; e mea ana au he kupu tika era e mea nei. " Ko nga kai whakatakolo i te tapu i te orokomcatanga ai, he tangata nei, otiia, he mea whakaatut e ona iwi." Ahakoa, ko te timatnnga tera o te tapu, knlalii nei, ka wailio tera lure hei hapai mo te iiuino. Ko te kai tiaki tera mo nga taonga o te tang 4a—ko tana tapu. Ka taea ano ete tangata tc wlmkatapu i tona whare, i ona taurangA hi ngohi, i ona kopua tuna; kei i aia ano te whakaaro kite whakntapu i enei mea katoa, a, kite pukanoa te tangata kite wh ikanoa i aua mea i nhakatapua ra, ka mau ki tana pu hei whnkaea i te utu. Ko te lini noa iho o nga ritenga o (enei mea, ote tapu, ekore e taea te rapu. No elahi enei. ■E mana ana it te tangata. Tapu tonu te tinana o te rangatira Maori. Kkorc ia e tomo atu kite whare e tahuna ana kite alii kai. Kkore ia e moe kite wahi e kainga ai te mea maoa Kkore nga taurekarekae tomo kakaliu atu ki tona whare, cngari, me hacre tahanga. Ko nga mea epa ana kite tangata tapu, tapu tonu atu, mahue tonu iho. Ko te wai e inu ai ia me riringi kite paro o nga ringa ate ponouga, ekore te taha e hoatu. Ko te anganga, ko te uru, nga mea tapu rawa ote rangatira Maori. Kite inea ka pangia te anganga, he hara tera, me fearakia, me hoatu etalii mea hei whakamarie i ona alua. Kite tahuna ns;a uru kite alii tihu kai, ka lukitukia te tangata kia mate rawa. Ka waruhia te upoko, e kawea ana nga matenga ki te wahi tapu, ki era atu mea pera takoto ai, ekore nei e tangotauguliia. Kite heke ana toto kite whenua, tapu tonu atu aua wahi.

Tenei nno tetahi korero rawe na te leta i (ana tuliitiiluiga ki nga ritenga ote tapu. K mea ana ia, i kite i tetahi rangatira whai in an a e uke noa ana i te nianiae, lie wheua. ngohi nei i te korokoro e titi ana. Ahakoa, nui te mate o tana rangatira i te wheua ra, kiliai nga tangata i haere kite tango, kiliai hoki i tata pu ki a ia kei tukitukia ratou kia male. Ka haere atu a Te leta, tangohia ana te iivi i te korokoro ka riro ake. Tu nroha tana tangata mo te tangnhanga no te maunutanga ake, ka ki atn ki nga tangata kia tangohia te mea o Te leta i okaia ai tona korokoro, ko te ntu tena 1110 ana mea toto i whakahekea i te okanga ra, mo te langohanga hoki i tona auganga tapu. Ilirawerawc tonu te tangata ua pa ki nga tangata tapu, e tinia ana e te malaku kei he nga knpn, kei tango ra nei ki nga mea tapu. Ua whakahekia te tapu, lie mea alio ka pahnatia nga tangata; horc he uri mea e toe. Kotalu akn henga ki tera tn mea. li nolio ana an ki tetahi whare Maori, e ahinaina ana. E korerorero ana matou ko etahi tangata, ka pnta te katimatua, noho ana kite whatitoka o te whare. No te panga ote mttao ki a ia, ka mea ake, "Ka mate an i te inacke, ka haere an. Kali ire kau oku koheka." "Tomo mai," ko au atu, "tenei te ahi p.ii lici whnkamahana inou—hei mea kakahu hoki." Hcoi, riri noa ia ki taku kupu i mea ra hei kakahu mona te ahi, haere ana. I taku ohonga i te ata, kua oti te whakatapu nga kohue me era atu mea, liore he mea hei tahu kai. Haere ana au ki a Tawhaki kia tangohia te tapu. Tonoa ana c Tawhaki tetahi ponong.t kite to i tetahi o nga kohue ki waho, eono takitahi nj;a riivai i kohuetia, no te maoatauga ka kainga etahi e Tawhaki kia marie ai nga alua; ko etahi i kawea kite tangata i riri ra. Na ko te whakaritenga tenei ote ttire; ko te whakamarietanga o nga atna. I etahi o nga rco o tenei motu ua linalia hetia te kupu " mo," mete kupu "ma"* ka meiuga he hara, a ka ririri te tangata. Krua nga re re nga o tera kupu te ma, mete mo. Hei ptittt mau —he kupu tera, mo tetahi ringaringa kite tanga a hei patu mo tera atu. )/c'i pain mou —lie kanga tera he mea teia kia patua te tangata. lie riwti mau —he mealanga tera kia kai te tangata ite riwai. lie liwai muu —he kanga tera, he mea kia kinakia te kikokiko ote taiigaia ra kite riwai. Kiliai enei ritenga i puta ki nga wahi katoa. K.ihore enei litenga i raro, engari kei Waikato.