TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 3, Issue 71, 11 September 1851, Page 2

TE TANGATA MAORI O NIU TIRENI.

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, na Te Patara, Minita Weteriana, i Akarana, Mi te enganeh wre a o te hunga mahi i nga ahiahi o te 12 o Mache, o te 25 o Mei, 1851. Korero Tuatahi. Na, ko nga takiwa whanu o tenei mona kiano i tirohia—ki nga wheniia o ia takiwa, ko Hawaii, ko Miu Tireni. Ko te mamao o Hawaii i Tahiti, kite laha tuaraki erua msno, erima rau maero. Otii.i, e takoto noa ana, niei rere nga waka whaka-te makiuha ; eono rau, ewaru ranei rau maero e pahure kite ra ■ reiratia ; waihoki, he taenga kite marangai tera, a, ka tipi haere nga waka ki runga ki nga au o te parata, ka whiua hoki e te marangai. K whakaaro ana a Te lirihi, no Marikena nga tupuna o enei tini iwi, no tc mea, e rite ana nga reo, me nga tikanga, 1 mea ia, ko nga Alarai, ko ng.i iwi o nga motu o enei niouna, ko nga iwi o MarikeiM ki le taha raro, he iwi kotahi, a, kot.ilii ano te takenga mai. E ana e rite ana nga whakairo o te tangata Maori ki tonga Mekilianai Marikena, ko te kumara, e, tnpu noa ake ana i nga koralia oia wlienua. Ko au e mea ana, no to Mnana Marie nga iwi o Marikena, i haere mai i Ahia, a, ka whak.itere haere i a raton, eke noa ki Marikena ; he maha hoki nga motu o waenga moana no reira i whakaaroa ai, e takoto noa ana te hoenga atu i Ahia kite talia raro, ki Marikena. "Ko te wlienua o Ahia," e ai ta Te Hawi i ana korero mo Hawaii, " te mea e lata ana ki nga motu o Poranihia—te Moana M>me. IS takoto ke mai ana a Marikena, no kona ekore tc tangata e whakatere nui atu i a ia, engari, he hoe takitalii mai pea to nga tangata o Marikena, no kona i luiihui ai nga ritenga o Ahia, o Marikena i roto i nga tini iwi o enei motu. Otira, ko Ahia pea le whcnua i haere mai ai ng.i tupuna o enei iwi." E whakaae ana a Parona Hamupara te tangata rongo nui, e Imerere net ki nga lini whenua —e whakaae ana ia ki era whakaaro. Hei konei ka whakarerc i tenei wahi o to tato'u korero; te mea i whakahaerea ai tenei, kia whakakitea, he take tshi to nga tangai . Maori, to nga iwi kiriteakaloa o Poranihia , ko te whenna i tupu mai ai ratou —ko Ahia, Noa Karakia me noa Avtua o te Tanoata Maori, Ko te matauranga o te Atua pono ngaro noa. iho i a raton. Kihai ano hoki ratou i whai korero kite Tokotoru, pera me nga tangata. o Hineru, e mea uei ki a Paraina, ki a- Wifcina, ki a Hiwn. Ehara te tnngata Maori ite hunga koropiko kite whakapakoko. Engari, ko to tini atu o nga iwi o nga motu o Unei, moana, he hunga koropiko kite whakapakoko; iwha-* kanohoia nga atua o aua tint iwi ki nga whare tapu j i haerea ki reira, karakia ai ki aua atua.

rakau. Kahore uga tangata Maori i pena,inamata iho, a--e noiho nei. Olira, he tini ke ona atua. Ua tirohia nga whakapaparanga atua Maori, ka tuahara tatou ki nga tini atua o Kirihi, o Roma- He tomtom nga alua nunui a ratoii, me nga tikanga o in, o ia atua. He atua ano te kai hanga o nga motit; he atua ano te kai hanga tangata; no te whainga tetahi atua; no nga tahae tetahi, tera atu ano era. Muri mai i cnei, he tini noa iho nga atna noa ake nei:—ko te atua o te moana ; ko te atua o te halt ; ko te atua o nga pa ; ko te atua o nga hapu tangata ; ko te atua o nga iui; ko te atna ote kai Maori. Ko nga atua kawe riri, e whakaivehi tonii la ralou i te tangata ; ko nga nohoanga o era i roto i le wao, i roto i te ana. i nga wahi mehameha. Ko Ouenuku tetahi o nga niiia ntiiiui; ko tona nohoanga kei te aniwaniwa. K meinga ana, ko te atua tera hei uhakarite i o ratou mea katoa. He reo nana te whatiliri ; ua haere kite taua, ka karangaranga ki a ia. Kite mea katu te aniwaniwa, te tohu o Ouenuku kite aroaro o te taua, kite tah-i m.iui ranei, he tohu kino tera, a, ka hoki marie nga ope kite kainga. Ki le tu te kahukura ki le taha mataii, he tohu owha mai tera no Ouenuku, a, ka whanakc te taua, ka nhnkaaro hoki, ka riro le papa i a ra'on. Ko Maui tetahi o nga atua nunui. Nana i hi nga motu ile moana. I nga pukapuka whenua o lima, ko te ingoa teneii roto. —" He mea hi no Maui." Te take pea o tenei ingoa, he uinga no I'ene Kuki i mua ai kite tangata Maori, kite ingoa o enei mom, a, ka mea ake pea ratou, —" He mea hi no Maui." Tuhia tonutia iho tenei hei ingoa ino te whenua nei. E meinga ana e wha nga lama a Maui. Ko Maui-mua te papa. Nga potiki, ko Muui-rolo ; ko Maui-taha; ko Mnui-likitiki-o-te rangi; ko Maui-poliki. I Hawaii, e wha hoki nga Maui. E tua rite ana n»a ingoa ; ko Maui-mua, ko Maui-hope, ko Maui-tiitii, ko Maui-alarana. E meinga ana, ko Tiki te kai hanga tangata ; ko lline-uui-te-po te ingoa o tona wahine ; ko te matua wahine ia ote tangata. No te whanautanga o te tamaiti tuatahi, ka puta tetahi mann, kata ana ki a Hinc-nui-tc-po. Maihi noa ia, wh.ikatakariri maori ra nei, kopia iho nga huwha, mate ake te tamaiti ; ko te orokopulanga tera ote mate kite ao maoti nei ;mc kaua te putanga mai o tena wahi nianu, kahore kau he po, kahore he mate. Ko te korero tara o Ngapuhi mo Maui i te rehurehunga tuatahi ote ra kite rua, he mea rawe. E mea ana ratou, no te kitenga o Maui ka puta te po, ka lani;i te am kite ra, whakahokia mai ana i le ata, otiia, kihai te ta i taea te pupuri, haere ana ano, a, ka puta ano te po. No kouei ka tangotango whakaaro a Maui, herea ana te marama kite ra, he korari nei te tail ; lie mea tera kia marama ai a Maui i te torcngitangao te ra. No te riringa o Tiki ki te tangata Maori, ka araia tetahi taha o te marama kite ringa, koia te pouiilanga ole marama i mua atu, i muri mai hoki o te poponunuitanga. Kihai a Tiki i taea te whakangaro rawa i te ra, koia tenei putanga o tona riri. Ko nga korero tenei o te tangota Maori i te marama e mate nei, e kowhiti nei, Ko '/« te atua mo te whauhai; he pera te Ma o Kirihi. Ko te mataika ote taua ka whakatapua ki a Tu. I pokaia te ngakau ote mea matangohi, taonn ana kite umu tapu, hei hoatut&nga tapu ki a'l'u. Tapu lonu hoki te tinana ote mataika. I pera ai he mea, kia marie mai ai a Tu, kia anga mai kia mana ai nga matamata-ariki, mete tini atu. Ko nga waiata taua i titoa, e whakahacre tomt ana nga kupu ki a Tu. Tenei ano te waiata panui o llatupatu he rangatira Maori, i tona hokinga mai ite taua. Ko Karika re tangata o tana toa ; no te tacnga ake ki tc kainga, ka whakaaria te matcnga o Karika, kapi lonu i tc muko. Te Waiata o Hatupatu, he whakakiteuga no tona maia, he whakahe i nga hauatanga o nga teina kahore nei i mate he tangata i a raua, i a Hauui raua ko Haroa. Ite rua o nga tipoko o tenei tau ; ka puta nga kupu ote matua o Halup<tu, a, ka whakahua ki a Tu te atua o te whainga, mo tona anganga mai i te niarutanga o Karika te tupapaku o te tamaiti. He I'ioi na Hatupatu. Ka whakamaro ki tai O te moana. V, ta taua rungi! Eta taua rangi! Tuia ake. Pioi e! —pioi e ! Ko te mata i tua, Ko tc mata wharaua, Eta taua rangi I Hanui, Haroa, Hatupatu, ko Karika. Ka whakamaro ki tai O te moana. E, ta taua rangi! K, ta taua rangi! Tuia ake. Noa Kupu o te Matua o Hatutatu. liar a mai hca Terctere nui no Tu 1 Hara mai uta, hara mni tai; Hara mai tc liahaunga, Hara mai te rapunga, — Terctere nui no Tu? Tu whiwhia, Tu rawea, T'n marie oi,

Kei tc marie nni; O tc uui c tu nci. Ka whiwhi, ki r.iwe, Ka maliaki, ka aniia ia. Tcroterc nui no Tu. Ko te tangi i muri mai nci, e whakaliacrca ana nga ktipu ki a Tn. I waiaialia tenei ite ai o tetalii rang-itira Maori, i haeliaca e ngahoa riri, n, k.tivca ana ki ia ivahi, ki ia walii, kia ata kitea ai kna mate. Ko ngu iwi i wailio hei wcro maim. Ko nga kupu ite upoko whakaimitunga, lie mea mo te riri o te iwi, ka tata hoki ka whakatika kite rami utu mo tana rangatira i liaea kinotia ra. Tanoi o Te Riutoto mo Tk Hiakai. Tcra te hachae ata hapai ana mai, Me he mea, ko te lau tenei ka ora mai. Ii Ilia, rongo nui kite talia ote rangi, Ka wliati rua te tara ole niarama, Taku ate lioki ra, taku pikikotuku. Tena te kakahi ka tere kite Tonga, I whiuwhiua koe te liau ki a Tu ; Mui 011 a alma te hoki ki muri ra. Keihca ton patu, e Iloka i te rangi 1 Hei patu whakatipi ki mua kite upoko, Ki le kawe a tiri. Whakahaerea ra, kia ralo nga iwi; Kia kite Taupo, kia kite Rotorua ! Kia werohia koe ki tc manu kai miro, I runga o Titi. Hoki mai, K Ta, kite waka ka tukoke ; Waiho ki muri nei, ka ru te whenua; Ka timu nga tai i roto Waikato. Taku koara te uira i le rangi, Whakahoki ma ana na runga o Hakari; Ko te tohu o te mate. Ko etahi o nga attia o te tangata Maori, he tangata nei ano, he mea whakiatua na ratou. 0 ratou whanaunga e mate a'u nei, ka wliakaaro, ka atuatia i te matenga. E meinga nna, ko te tuanui o nga vvhare nolio ai cnei ntna, e whiowhio ana ki nga tangnta ora. Kua kite ahau i (etahi rangatira kaumatua, e titiro inakutu nna kite ngarara e ngoki hacre ana i runga ite kakahu ; mete korero atu e te kaumatua ra. No te uinga kite tangata i te tikanga o tera. Ka mea mni, "He atua nona." I mea an, ko te tikanga tenei o nga iwi i nclie ra, c mea nei, ka mate tc tangata, ka whakaahua ke ia ia kite ngarara, me era atu mea. E mail ana tenei tikanga ite tanuata Maori. Te mea i tino whakaaroa te penei, he maharatanga kite wehi pu ote tangata Maori ki tera atua, kite Taniwha. E ora noa iho ana tera atua, c oi ta ratou, nhakoa kei te moana, ahakoa kei uta. Ko te tino nohoanga ia o tenei atua kei tc moana, ko te ahua, c pera ana mete tuna, mete mango, me era atu ngohi. Itc whenua, e pera ana te ahua mete papn, tuatara ra nei, ko te nui o taua ngarara i penei mete waewae tangata haere iho ite huwha, ko te roa ano tera ; e meinga ana, tenei ano tc nolio nci taua ngarara, otira, he takitahi tc tamaiti c tona matua wahinc, a, ka uliiua ki te monna, ka Taniwhatia tera. Nui rawa atu to ratou wehi ki tera tu atua. Eia anake ano tana kino. Ki tc tahuri he waka, na tc taniwha tera, he rapunga tangata. Ka whara te tangata, ka pupuhi be mite, ka aha ra nei, ka meinga, he ngaunga na te Taniwha. Kahorc he painga, he aronga mai ra nei o ma atua Maori heiarohatanga mo te tangata; engari, lie wehi tonu U te tangata ki nga atua, he hinga kino hoki no ratou. Hohoro tonu to riri o aim atua, ahakoa he ill rawa te kino, ekore nga tangata e toiiungia. Kite whakanoa to tangata i tc lapu, ekore e hangahanga ake tc riri o nga atua. Ko tetalii tenei o nga take o to ratou karakia, lie welii ki nga atua kei nro atu ki nga hoa riri, kei ahua he mai ki a ratou; kn tinia cte wehi, ka ivhai ki tini ote reo, kite reo Tomina tc Tupe, me era atu, kia mana ai, kia " takahia atu he one ngaerere, kia takilii atu te one taitapa," kite hopu i nga hoa riri, ki tc mahi i tc tini noa am o nga mea he. I to ratou whakiipaparanga atm, he wa ntua kau, tc whenua, me tc moana. Ko to kupu a Miritona, i mau i te tangata Maori, — " Mauo tuauriuri n;a waiiua e haare nei Te kitea, i te aranga ake. i te moenga iho." I ki'e ratou, e karapotia ana e te wairua j i kilea i nga ritcnga o ia ra, o ia ra, nga mahi wehi o nga wairua nunui. Ki a ratou lie atua i roto ite liarurutanga ole ngaru ote parata ; i roto i te putanga pokaka o te hau pukerikeri; i roto i te muri o te maruahiahi; i rum:a ite keokeonga ote maunga ; i raro i te hapua koraha ; i runga i te toka tu noa ; i roto i tc wao mchamcha; he atua kau ano enei wahi kite tangata Maori. Ano te takiritanga ake i te he i te putanga mai ote Rongo Fai ki nga iwi Maori ! Ano te whakaoranga nijakiu i to ratou wewetekanga i nga alio ponapona o nga atua ! Ano tu pahiitetanga o te wehi i te putanga o te marama ki o ratou hincngaro ! Ano te ahua ke o (c Atua o tc Paipera, i nga atua o nga taniwa c whakaaroa kautia ana! Me kaua tc Paipera me ana whakaaturanga nunui, penei, e nolio ana ano te tangata Maori i roto i nga whiwhinaa ponri o te kuaretanga. Kua kite an i te korero o tetalii tangata, ae, i karakia te tangata Maori kite ra, kite inarama. E mea ana au he taringa he tenei, no nga kai korero—kiano an i rongo noa i kiraki i nga iwi M '"- : ki era mea.