Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 3, Issue 70, 28 August 1851, Page 4

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, na Te Patara, Minita Weteriana, i Akarana, i te Whare Menenga ote hunga mahi i nga ahiahi ote 12 o Maehe, o tela o Mci, 1851. KoiiEno Tuataiu. Ko le rite o nga kupn o te reo o cium iw> kuaoli tewhakakite e tet;dii iMihincre Wcteriana, i ana tuhituhiuzn mo Wiihii.* Me whakakite i konei cialii o ana kupti

Ko A RATOU AtVA- E nlltlTK ANA. He atua ke pea to ctahi motu, ko to men ia, ko nga tino atua e rite ana nga iugoa. Ko Maui —e matnuria ana tern atua e nga iwi katoao enei moana. KiTonsiatapu, ko te kai-hapai ia o te whenna; nana tent. Ki Hamoa, nana te ru ;ki Tahiti nana tern ;ki tenei whenua, ko te atua i hiia ni cnei niotu i te moana. Ko Tiki tetahi atu atua c tino matauria ana e nga iwi o nga tini motn. Ko Tii te o tenei atua ki Tahiti; ko Tii raua ko Opira nga mAtua o te tangata, ko to raua kainga kei te Po. Ko Tiki te ingoa ote tangata tnatahi i male, no te inatcnga, ka waiho ia hci rnngatira mo te Po—te nohoanga o te wairua tangata. No Rnrotonga cnei tikanga. Ki Niu Tireni nci ko Tiki te kai hang* o te langala. Ki Nitkithiwa, he whakapakoko te tikanga o tcra kupu—ic Tiki. Ki Hawaii, he whakapakoko hoki a Tii; ki Niu Tireni nei, he heitiki te mca karu keko c heia nei e Ic tanaala Maori. E matauria ana hoki a Tangaroa, e nga tini niotu ote moana marie. Ko le tino Atua tcra o nga tangata o Tahiti. E men ana a Te Erihi, e korero ana nga tangata o Tahiti, kihai a Tangaroa i lianga i uuta noa ake i:i ile Po. Ko Tangaloa-langi te ingoa o tenei atua ki Hamoa. 1 Tongatapu, e noho ana a Tangaroa ki to rangi, e ai ta nga tangnta o reira ; koia te atua o te uira, o te wliatitiri, 0 nga kai tarai mca, o nga tau-langata ke. Ko Tanaroa te iugo.i o tenei aura ki Hawaii; ko Tangaroa ki tenei whenua. E inea ana nga tangata Maori he kai whakarongo korero ia ; ka hapainga nga rongo o te tangala e te nautu, ko Tangaroa hei whakaalu ki nga tangata. E meinga ana, ko to taha ote whare noho ui tera atua ; koia Tangaroa piri whare. Ko to tino atua pea tenei o nga iwi o enei tini inotu ; i mua atu pea i to ratou whakaterenga mat ki nga mom ole Moana Math-. No te mca e rile ana nga ingoa nei, ka whakaaroa kotahi ano te take, i tantau noa ai enei manga tini. Ko nsa tikanga o cnei tini iwi e riritc ana, ko te tapu tetahi o nga mea i tirohia. ai he take kptalii enei mangamanga malm. Ko'tetalii o nga korero e ui ai tatou, no tchea wahi o te ao te take o enei iwi? No tehea wahnnga o nga whanau o te langata enei iwi l I hoe mai i hea ki enei moana whakatupu ai i a ratou ? E inea una etahi tangata no Mekehiko cnei iwi; ko etahi e mea ana no Marai. Koia pea, no Marai. Ka men a Te Wircmu i ana mo nga iwi o cnei moana, kahore he rapttnga o te whakaaro ki le take i tupu mai ai nga iwi kiritea e noho hacre nei i nsjainotu oenei tai. 1 te rarangi o tana korero Mihinere 504, ka mea ia : " Ko te kahua o te tinana ko a ratou ritenga, ko te alma Marai o nga matt, nga kai whakaaiu i te take o enei tini iwi. Waihoki, ko te kale olnia, erite ana kite tapuo nga niotu ote moana kite Tonga. Ko nga ritenga mo nga wahine, e penei ana to cnei niotu, me to Penekare. Te riringa o nga wahine kia kana e kai tahi i nga tane; —ko te kinoki te turoro, ko te whaknmatcnga o nga wahine i a ratou i te matcnga ai o nga lane rangatira ; me era atu ritenga. E inea ana au ko nga tohu cnei o te tupuranga mai o enei iwi i Ahia.''

Ko to reo o nga tangata o Marai, me nga, rco o nga iwi o nga motu o cnci moana c rite ana. K mea ana a Tc Wiremu, " Ekorc c ngaro to rco o to tangata Maori, me to nga tangata o llarotonga, to whokapikinga q ctalii kupu, mete whangawhanga o ctahi kupu." E rite ana le tatau o nga Marai ki to nga iwi o enei walii; ko ctalii o nga kupu e ririte nna, ko etnhi, c tua rile ana, kote inkenga mai tera, na tc rco tangata i rerc kc ai. Ko ctalii o o ratou ritenga, e pora ana me to nga Ilur.ii ; ko tctahi tcnci o nga take i wliakaaroa *\ no Ahia enei iwi ; ko te mea ano ia i whakaaroa ai lie nri ratou no Aperabama, i nolio ra nei ki walii tutata ki tc kainga o nga f liperu, na reira pea i rite ai ctalii o nga tiknn°a. Ko aku kupu e whakapuaki nei au, lie mea ki nan tangata Maori, ta te mea lioki, e ralii akc ana toku matau ki a ratou ritenga i to nga iivi ke atu. I nga Hipcru i tapu te v.' ■ liine i tona whnnaulanga, a, taka noa ki tetalii iva, ka noa ; pcnei ana te ritenga o tc tangata Maori. Kiliai te waliinc i liikua kia tango kite kai, kia malii ra nei. I whakatapua tctalii hei pononga momi; ma tcra tc waliine ra c wliangai ; kihai i tukua kia taona ringa ki tc kai, kiliai lioki le tangata i tukua kia whakatata atu. Ko nga rucnga o Ahia e whnkapuhi nei i tc waliine, kei konci. Kite mea, ka karangatia tetahi kotiro hei lioa mo tctalii tamaiii ka wailio hei piiliitumau, a, ki tc mea, ka whaka. moea ki tetahi atu tangata e nga matua ka wailio tcra hei take wliainga. Ko nga ture i a Molii, kia riro ntu te ponaru o tctalii tangata ki tona toina tuakana ra nei, i miiri iho o te niatcnga o te tane, kei konei hoki tera ritenga, ka mate te lioa o tetahi waliine, ka riro atu ia ki to teina, i tetahi atu whnnaiinga ra nei e tata ana, ki tc mea ki tc knliore ona teina tupu. I roto i nga Hipcru ko ratou ipa kite tupapaku i welie ke i n»a tanjata, a, kia rite ra ano nga horoinga mc era atu mea j e penei ana ano te tangata Maori. E tapu, ana te kai tango tupapaku, ckore taua tangata e tango ki tc kai, kia noa ra ano ia. Kua kite ahau i te tangata penei, c whangainga ana c tetahi atu tangata, ko ona ringa lie mea tuku ki tc tuara. Ko te ritenga o nga Hurai e whakatapua nei te timatanga hauhakeng.i o te kai, kei ii#a tangata Maori. Ka haukakca te kumara o te tangata Maori tapu katoa te kai hauhake, Ko te lata tuatahi c taugnliia ana i te mara kai, hei hoatutanga tapu ki nga atua. Welii tonu to tangata Maori i tunei ineatanga. E mea ana a Tc Ktihi, kei nga tangata o Tahiti tenei ritenga. Ko tc niataika o nga ngohi c hiia ana, ko te luia tuatiliio nga rakau c whakia ana ; ko nga kai tuatahi e keria ana. ka whakairia ki nga atua ; i whakaaro hoki nga tangata kite kaliore era mea tapu e hoatu ki nga atu:i, ka male ratou. Na enei tini ritenga i meinga ai i tupu mai i Ahia enei tini iwi. Kim whakakite a Tc Wiremu, e takato noa ana te hocnga mai i nga lahatalia o Marai ki nga motu o te Moana Marie. Ahakoa kikino nga waka, ahakoa kuiirc te kai whakatere, ka taea mat ano ana motu. Ka whakaterekia mai ki tetahi motu tutata, me reira ka neke atu ki tetahi, nawai, a, —kapikapi ana i te tangata nga tini motu ote moana nei. Me he mea, e tirohia ana tc pukapuka o nga whenua o te ao, ka kite.i, c takoto noa ana tc hoenga mai i nga tahataha o Marai, o Humatara. Ito pukapuka o Te Wiremu, i te rarangi 507 e mea nna ia : " Me he mea i hoe mai nga tupuna o enei tini iwi i nga tahataha o Marai, o Humatara, ka muhea te hoenga ? Kia loru rau macro c rerc ana ka tae ki Ponco ; ka whiti i njja wai o Makaha erua rau, macro ka tae ( ki nga Ilerepe. Te takiwa o tenei anga mai ki Niu Kini ewha rau ewaru te kau maero ; otira, e inkoto ana i te takiwa nga motu o Pehe, o Heruma. Te takiwa i Niu Kini ki Niu Iliperi kotahi mano erua rau macro; ko te mea ia, he ntii nga motu c tu ana i waenga moana i roto i tera rerenga ; no reira, ka whakati haere te kni hoe. I Niu Heperi, anga mai ki nga motu o Whhii, hnerc ntu i enei ki nga motu o Tongatapu. Ka rere aiu i konei a, Nawiketa erima rau macro ; i tenei takiwa, eloru nga huinga motu. Ka rere ntu i Nawikeia ki nga motu o ileawe ewhitu rau maero ; haere mai i reira ki nga motu o Tahiti, ewha rau macro. Na, ka kitca nei e pai ana tenei whakahnerenga, kahorc kau he inea hei nrai i te hoenga mai. Ko te takiwa roa o te mai i Humatara ki Tahiti, koia kei te moana i Nawiketa, anga mai ki Heawe; e whitu hoki rau o nga maero o tera, n, c mea ana nga iwi o Karotonga i heke mai i reira o ratou tupuna. Na, ko nga motu tirnra ke o enei tini whenua, ko Hawaii, ko Niu Tireni. Te tawhiti o Hawaii i Tahiti, erua mano, erima rau j otiia, me ho mea, cra nga motu o Makiulia ekore e roa ; eono ewaru ra nei ran maero te mainao o ten mom ; waihoki, ki tc ra reira nga kai hoe, ka eke ki nga talia marangai, ko reira kuha ai le tere i nga muri tni o ana walii."

* Tiroliia te tuliituhingii i ta jmlapnka o nga iMilii ncro Woteriana i te tan IUI2, i to rarangi i;i'.\

|| Ijjjj 81 8 J S|:||8| 8| S-| Three Io'.u'toIu I'olu Tolu |Tolu jl'oru Six Ono lOno Jno Ono |Ono Ono Fish Ika lka lk» "■» lk » Dead MaM Mato Mate. Mate Mate Slate Mate Water Wai IVai Wai Vai Vai Vai Wai Ilouso Valo Kalo Hale Falc |Fale -Wliara