Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 3, Issue 69, 14 August 1851, Page 3

He Korero ki nga tikanga o nga tangata Maori o Niu Tireni, na Te Patara , Minita Weteriana, i Akarana, i te Whare Menengu o te hunga mahi i nga ahiahi o te 12 o Mache, o te 25 o Mei, 1851. KoßEno Tuatari. He tikanga nunui kci roto i tcnei korero. Ko laku.i pai ai, ma tetalii tangata matau ake iau,e whakahacre cnei mea. Kkore c ata marama i au euei tikanga. Khan i te mea noa ake nci, te inahi rapu i te orokopihinga nke o tetalii iwi. E rite nna akn kupii kite putangawhakaaroo tetalii, kai-tuhitiihi, e mea ana; —" He mahi uaua te rapu i nga mea o namata. E penei ana mete wahi nui e tako'o mai ana, ko nga mea mamao o tana wahi ckore eata marama kite kanohi. E tit ana tntou i runfta i te taumata, whakainati ana to titiro, ki te nuinga o nua wahi e pac mai ra; ko nga mea e patata ana ki to taton turanga, e kitc.i putia ana, tena ko nga mea i tahaki rawa ake ekoree pono te kitenga atu; e tu mai ana nga puke, me nga ngahcrehere, e takoto mai ana nga awa, me nga mara, ko aua tini mea tu mamao mai e araiaana e tepurorohu. Aliskoa, e kitea atu ana nra tini men, ekore e pono te whakahoere i nga kaha.'' He penei te tikanga ua anga to tatou rapu ki nga mea o namata ; ua raptta nga rilenga o nga waoniua; ko te mea is, tenet anonga ttihituhi hei whakamarama i to tatou kohikoliinga korero o etahi takiwa, ko nga ritenga o iiuia atu o era, kci waho i te kalia, kihai i taea te whai. No te ngaronga o nga men tika ; ka whatua te kakahu kite aho ke; ko nga ritenga tenei o nga iwi kuare, e whakauru ana te kupu pono, kite korero tara. Ekore aua mea o raua rawa e ata hopukia e tatou, ko ctahi, e takoto tahi ana i roto i nga korero tito noa; no kona, me hura nga korero c takoto pouri ra, nana i pono, i pono, nr.ma i he, i he, me waiho mo te e whakaaro. Na, kahore kau i tuhia nga tikanga tawhito o te tangata Maori. Matau rawa ake tenei iwi kite tuhituhi, he tsenga mai no nga Mihinere. Ko ctahi o nga korero nunui o namata i whakairoa kite rakau hei whakamaharatanga, E ata korerotia ana nga parekura ; a, e tu ana nga poka tuahu i nga wahi i hinga ai nga

rangatira o tenei, o tcra. I tc mea c luer 0 nei, e tohulohungia ana etc tangata, nga pa ' lioro, nga wahi i hihinga ai nga ope, me era atu tikanga. Ko elahi o nga tikanga Maori i haea kite tokotoko, he korero ke mo tenei haenga, he korero ke mo tera. Ua whakaatu nga kaumatua i nga tikanga mo nga mea i haehaea ra kite rakau, ka tohutohungia nga ritenga o tenei tnpahnnga, o tera, ko te ringa hoki man ai taua tokoto ko. Ko nga mea e rangona nei c tatou, kei roto kei te korero tara j ko te mea tenei i whakaaroa ai,ekore to tatou whakapuakanga mea e nta tika. Ko te kahua nno tenei o nga korero o nga iwi kuare katoa, c whakauiu tonu ana te mea tika kite mea lie. I taku tirohanga ai ki nga tini pupapuka i tuhia mo nga ritenga o Niu Tireni, kahore kau he tikanga korero, he mea noa ake ne era tu tuhituhinga. Eiinra taku i ".- pehi ; te korero o te tangnta, cliara liuki, i te wha; kakake i au ; engari, he iniliaro maori taku k te ahua he o nga korero o era tini pukapuka kuataia, mete kuare o nga kai tulii ki nga tikanga o tenei iwi, otc tangata Maori. Ekoro ano e iniharo ua ivhakaaroa te kuare o nga kai tuhituhi kite rco Maori, ua whakaaroa hoki te poto o to ratou nohoanga ki cnei motu. Ko te tino o nga pukapuka kua taia kei te " Runanga tuku Korero Whakamohio." He mea ; kohikohi nga korero o Icra pukapuka ; ko nga kupu o Hoani liataweri kei roto. He maha nga tau i noho ai tera tangata ki Niu Tireni, i noho huihui ki nga tangata Maori, a, rite pu ana tikanga ki a ratou. Mei taliuri ana tetahi matau, kite rapu itc takenga mai o te tangata Maori, kite tuhituhi i o ratou ritenga i nelie ra, —ka pai. Meake pahure te wa hei meatanga mo tera malii. E poto liaere ana nga koeke kite mate; a, ina pahure ratou, ka pahure katoa nga waiatn, me nga korero, cara; ekore tcra whakapaparanga e tino matau ki aua mea. K n.-aro ana tc tini o tc korero, mo nga mea Maori, i nga taitamariki o te whakatupuranga e noho nei; iti ake nei to ratou matau ki nga tikanga i roto i nga korero o nga tohunga Maori, o nga kaumatua. Ite mea e rere nei te kaumatua, ka uia e aliau nga tikanga o ctahi kupu ka mea ake nga taitamariki,—" Knhorc aliau e mohio; he tamariki au nei." iieoi ra ano pea nga korero nunui, me nga waiaia tini, kei ia te Kawana E pai kia taia era kohikohinga. Kua tukua mai er i waiata ki au, no reira etahi o nga mea hei whakamarania i aku korero ka tukua atu nei. * ' He nui ano te korero mo enci mea ; ekorc e poto i nga korero maha, ekore nga mea rawc e poto i nga korerotanga erua. E ki te pukapuka i tc korero mo cnei mea mei taia ana; ekore ranei e marere ana mea ki tc pukapuka tuitui kite kopiki; ka poto nga ritenga Maori, ki nga pukapuka maha mc poto ra nei. Kite whakahaere i a tatou korero ki nga ritenga i roto i nga whainga Maori —ki nga ture—ki nga ritenga i roto ite nohoanga huihui—ki te tu o nga whakaaro—ki nta matauranga hoki—kihea c liaere ano. Tenei ano te matau kei i a ratou, ahakoa, ehara ite mea tulii, he mea tito kite waiata, kite tau, ki tc kotaratara, me era atu pens. Kite whakahaere i enei mea kntoa kia kuini maha te alio, me taea ra nei te miro. Ko ta tatou tenei—he kohi mai i nga mea raivc anake, ko te nuinga o nga mea me whnkarere atu ; kati nga korero i nga mea hei whakaatu i nga tino tikanga o enei iwi ataahua. Ko nga ritenga o te tanuaia Mauri e poka ke ana, he mea ke to etahi iwi, he mea ke to etahi. Ko tenei iwi me ona ritenga, ko tera iwi me ona tikanua. Inahoki, ite hemonga o tetahi rangatira i roto i Ngapuhi, ka patua nga pononga hei kiwe i nga oki tc rcinga; kahore he ritenga pena i nga tangata o Waikato. E rere ke ana ano hoki o ratou korero tara. Ko nga horero c rangona nei ki to uranga ote tangata Maori ki enei Motu, meo ratou ritenga i te orokonohoanga ki enci wahi, e ahua ke ona, ko te mea ia, e rite ana tc take—na 114 a kai korero te putake i hono kite manga ke. Ko tenei iw, me oaa tupuna, ko te patunga inni i tc mouna,me te whakauranga, poka ke. Ko Hoturo.i te tnpunao Waikato. Ko Te Karawa, ko Ngapuhi, nga tupuna o tera ki raro. Ko Turi tc tupuna o (eta ki Taran.iki. Ko Whakaue to Rotorun. Whakaae katoa nga tangata e wha nno waka i hoe mai i Hawaiki. lie urauga ke pea to ia waka, to ia waka, nohoia ilio nga tangata aua walii, tupu ana nga uri i reira, koia i ata matau ai tenei iwi, me tcra iwi, ki o ratou tupuna tupu. Ko tenei iwi, me ona tupuna, mc onaatua, me ona tapu. I whakaputaina atu enci mea, kei whakaaro te kai whakarongo i enei korero, e he ana ctahi o nga mea ka whakapuakina nei ; he kupu kc a ratou i rongo ai, he kupu kc enci. Mc mahara tatou, ehara i tc mea uoho huihui nga tini iwi o enci wahi, moiuke te nohoanga o tenci, o tera matau tonu ratou kite whakahaere i ngakaha o o ratou tini kainga. Kahore he tatataMnga o tetahi iwi ki tetahi ; engari ko nga whainga

kitekite ni ratou. Katahi nei ka hiiihui, no te taeitga mai o nga Mihinere kite whakaako. Ekore ano talou e milinro ua rongo i whakarerea etahi o o ratou ritcnga o Uo mai, i tangohia etahi ritcnga hon. Na, knu i taton e men, he iwi ke etahi, he iwi ke etahi o nga langata Maori, no te mca, e poka ke nei nga ritcnga. Ko le tiia'nhi o nga mea e korcro ni taton, kei te orokotikenga mai o te tangata Maori. Te takk o ska tanoata MAont. Vuranga ana i konei nga knpu ni mo talou. N'ohea ratou ? Nonahea to ratou hoeuga mai? Tokohia ratou ? lie mca aha i u mai ai ki enei wahi ? 1 karawhiua ra nei cte hail, i hoe matirc mai ra nei ? Ma o ratou korero tara enei knpu ui e utu atu. E mca ana tc tangata Meori, i hoc mai o ratou tupuna i Hawaiki. Kei to tatou tirohangr ki tcra knpu ki Hawaii; * ka wbikaaro, koia ano tcna, ko te kainsja, tia te reo tangata i poka kc ai tetahi wahi. Rawe tomi tana korero. Ko Hoturoa le tupuna i timata ai te terctere i Hawaiki. 1 mea ia kia whakirerea 1 tera whenua kia r-'pna atu he mom hoi nohoanu'a mona. Kahore i rangona le take i pera ai, he tini ra nei no in tangata o tera whcnu-i, he ngangaretanga ra nei, he whakatere mao.i ra nei iaiaki te whenua kc. Ko fe mahi Inatoh; mona, he Italian waka. Tuakina ana he rakau, haua ana hei waka. He taokete ta Hoturoa, ko Rakataura to ingoa; he koroke mangcre tera, he titiro kau atu lana ki ng.t kai-mahi, ka hnkea nga kai mi raton, "Ngotongoto tahi" a Itakataura. I waiho tera kia piri nga maramarn ki tc kaknhti, i waiho hoki kia u.aro ia i te puehu, kia ineinga ni e mahi ana, kei whakatikia hoki e te kai tahukai. iVhakatakariri noa a I loturoa ki le mangere o te taokete, taronatia ana te tamaiti o tera, tanutnia ana ki raro ki nga maratnara rakau. Knpu noa Itakataura ki le tamaiti, te kitea, no ka puta noa te piro o tc tupapaku, ka kitea e tanu ana. Waiho ana teuei hci take whawhai, a, ka mea a Hoturoa kia kaua a Rakataura e tuktia ki nga waka. I konei ka oti nga waka e wha, te Italian ; erua rauoa, erua nga pitau. Ko Te -*rnwa, ko Matatua nga wnka-rapa; ko Tainui, ko Kurahaiipo, nga pilau. Kihai i ngawari to toanga iho o nga waka, ka mca tc iiinign ra, he riri no nga ntua. Ka tirohia taua he, a, ka tangihia tenei tapatapa : '* Kolia te pu, wailio i konei, Kotia te knuru wniho i konei, K ai ra ko to iinm tahu Kihai i tae ki nga Pakcnga Ki nga Wananga, ki nga Tauira." Toia ana nga waka rere ana i te po; ao rawa akc u nianu ana ano ite tauranga. No te po, ka rerc ano, i tc aonan ake e tan ana ano ite kninga. Ka takoto a Hoturoa, a. ka moe whakawairna. Ka puta te matiin lane, atu ana ki a ia, no ona iwi kihai i hahiia, koia te karawhiunga mai c te lism ; no reira ka langol.ia nga iwi o te Alatua, ka titaina kite waka, ka hoe. Ka rongo a Rakataura kua riro nga waka, ka am utu ia i rum/a i te rchu-tai-nioaiia wh ikatata ana ki nga waka, rongo haere ana ia ki nga korerorero o riinga i n.n waka, ko ia, kihai i kitea am. I waenga para'a, ka wehc ke una waka. Ko nga rauoa ima te tai tuaiirii. I mea a lloinrria kia whaknu ki Aotca, otiia hohoro ana te haere o Rakataura kite tuawhenua ngongoro, iiguugtirii ai, c-ngia he hciiig.'i tokoninha e k'ki ana, Ka rong.i a Hoturoa mn i ana reo ka tinia e te wehi, k i mea, "Ho wn tangata kau a uta, me neke atu taton." Ka lioea a—ko am, pera tonu te mahi whakaoho a Haka- • iiura. He maha n.a whakaurmga, he maha hoki nga ohonga i tera, naivai, a—ka whakalaka kite lat-tokerati a, ka uki Hauraki. U kau aim ka mimiti naa wai ote awn, i a R ikataura takoto pakupaku una n.'.i waka. Kotahi mamma i noho ai i konei, ka haeie ku pareho a ratou kiimera, ka maranga kite rapu kai ile koraha. No te pcrenga korati, ka p»ra nga kanohi i nga ota o taua rakau te kite i te ara, ka kopikopiko noa i reira. Haere una nga lioa kite r.qni, wheoro haere ano te reo langata i te ngaherehcre, e karanga nna, " Keihea kntitou I" Kahore tera i whakno, ko te tanjii o te Kiwi auake i raiijona—- " Iloic, hoie !" Ron noa ka hiiihui ratou katoa, no te kitengao Uakataura i to ratnu mate, ka arolia kite taokete, ka whakahokia nga wai ki to ana. Ka manu nga waka i konei, ka rere a Mini Whenua, ka hokia mai i reira, ka u ki

Aotca.* Haere ana tetahi o nga tangata kiutn, kite noa ite nianu. Iloki akc ana ki nga waka, ka mca ia "Te pai o te tangata o te whenua nei, kahore e nolio ki raro, tutakatutaka tonu !" Here ana ratou ki Kawln'a, nolio tonu iho i reirn. Na Whnkaotir.uigi te wnhine o flotnroa, i waiho ke te porukuruku kumara; i whakatokia era ki nga onenne uta mai i Hawailfi. Tapa ilio a Hawniki kite walii i nolio noa ra ratou, ko te ingoa ano tera o ia wahi c nolio nei. N.i, ko nga iitu enei i o tatou kupu ui, kite mea, ka whakarerca nga kupu tiio noa ake o te k.ii-korero. I hoc mat ratou i Hawaiki. Ko te wu i rerc mei ai, ckorc tera e Mea te Intra. Ko te mha o nga tangata—ine wlmkaaro e wha wv.ka, ko Iloturoate Tumuaki. Ko te lioenga, i karawhiua ra nei, i hoea niarietin ra mi—kuarongo nei niton, lie mea lioe maori mai. E marama ana te lake o te korero, ko nga kupu i titoa kuitia,me uliakarere era. He tnpnna kotahi o n2a tangata Maori litii katoa ki nga tint iwi kiritea e nolio mai nei i n«a inotu ote Moana Marie, Ekore te whakaaro c wliiriivliiri ki tera, e takoto noa ana lioki. Riritc tonu nga aliua, nga kanolii, nga re", nga tikanga, me era am mea, o tenet iwi ki era c nolio mai i nga mottt ra. E run nga take i tupu rnii ai nga iwi o n<*a tint niotn ote Moana .Marie. Ekore ano o ngaro ite aliua ole tangata, ite alma lioki o te reo. E whakaaroa ana. no Awherika tetalii o nga take, koia te Nikoro. No Aliia, no Mirai tetahi take, koi i te tangata Maori me era atu iwi penei. Ko nga riteng.l enei o tera ki Awherika—lie linan i hua nui, lie niangu te kiri, lie te»e te upoko, kei te talia ttiaurtt era o te .Moana Marie, hacre ki Niu Hnrana, ki Nitt Kini, ki Niu Pcritenc, ki Niu Kararonia, ki Niu Ilepiri, ki Wjiln'i, Ko nga mea aim mai i te run o lua take, e tua iti »ni te tina--111, kia pai ia, lie mawhatu, lie maharo te upoko, paraitri ana te kiri, ko te alma o nga kanolii e pera ana mete M-irai. Kei nga taha niitrnngai o enei moana enei tit tnngatn, kei Iltnawi, hci .Makuiha, kei I'aiunotii, kei Tahiti, kei llohaiete, kei Atara, kei Huwaii, kei Nawiketa, me era atu motu, kei Niu Tcreni lioki. K mca nna a Rata Piliari i ana tiihituhinva nui ki. " Nga riienya o te tangata" kotuhi ano lake o nga iwi k-ituao. enei moana. Te mea i aliua kc ai, cat tana " he maori ano no te tangata he aliua ke ano no te tangata, he aliua ko ano nana i te ttipunga i roto i tenet walii i tera walii; na nga whenua i uhaka-ihiiakc, no le muiulMnga o te nohoan<ra i tiga wa o naniata. marokc noa nei." He ahtiii whakakake naku i put■ ai i ku kupu ki nui ii ta Rata Piliari, tera matau kite tuhituhi. Otiia lie nui ano nga kupu hei pareke i nga korero o te Hati e mea nei, lie take kotahi i tupu mai ai nga iwi o enei Moana. Ko an e nioa ana critatalii nga take i tupu mai ai enei lini iwi. Han iga te aliua ke o nga tinana, kahore kau he taiat.it o nga reo. E mca ana a Te Krilii tera ano tetahi motu kite taha tiiaitru ; ko nga Nikoro—nga kiri pango, kei nga niattnga tera kunga ; ko nga kiritea k«-i nga tapatai. Na nga, mea nolio ki ic taha mo ma nga kiri pango i patu, koia i ivhati 11 i ki nga niaungn—pea. E mea ana a Te Krilii n<> nga take erua nga tangata o Tringatapu. E mea ana ctalii e whnkaiiru nna nga tangata o Niu .1 ircni, no nga lake erua. E mea nna, ko te kiii pango o konei nga tangata ake ole uhenna, nan.-a tangata n mai ki tc • motu nei i patu te ntiinga o ter.i hunga. Kih'ioku whahaaro i rito ki ena. Me ho mea, he tmignta to enei motu, i rokohanga mai, ekore ra nei e rangona i rolo i nga korero tara ? Kahore ra tatou e rongo i te korero he tan.nta to mei walii i te nranga tnai o nga ttipuna i Haw.iiki. Kahore he t>mgata i tenei walii e mea ana ia ratou tenei motu i te whi-kaekeiiL-a mai o Kupe ma. Wnilioki, me he tangata to konei i le unga mai o tera, hcaha nga kupu o to ratou reo te rangona ai ? Ni, ko nga alma oetahi c poka ke nei, he pena katoa te reie ke o te tangata i roto i tenei iwi, i tera iwi. Kei run rangaiira, e kakai nei, e nolio noa nei, ka kiritea, ka alma wliakahne, kei le kunga rawa kore e mate nei i te kai ka aliua he, ka patniiri te ki-i. E kite ana talou ite kiri pango i roto i te tangata Maori, i te mala tua pera mete Nikoro, otiia, ekore te uru e pera te tcte. E rite talii nna to tangata Afaori ki n<ja iwi J kiritea o ngn niotn o Pomiihia—te Moana Marie ;—e rite am te aluiii, e rite ana to reo. Ahakoa e poka ke ana etahi o nga kupu, e rite ana te takenga ake ote reo. E rongo ana nga tangata o nga tini motu kite reo o etahi, a, ua ron-roa ilio te nohoanga ka lino matau teialii ki tetahi.

• I muriiho o tenci korerotanga, fcua kite au i tetaM pukapuka tvaiata IMaori, korero lara lioki, u tafa nua kiano 1 oti noa. Kate Tino-Kawnna o Niu Tireni tenei pukapuka, a, marift era mua i kileani nga ritenga ote tangata Maori; waiboki, nm era o wlnkainnrama (t kai rapu.

• i: rite am nno tnnei ingoa a llawaiki, ki tetahi motu ke, i pabaki ruwa atu o Niu Tireni iiei; e takoto noa ana te hoenga mai i era iiioaua. Ko te whakaaro tenei o te tnkomaba, no Hawaii, ki Oilin te tangita .Maori, engari pea, no Hawaii ki nga motu o Hamoi. Kite pono tent'i, ka peliia tera kupu oto tangata u inoa nei, ekore e whitt mai te wakti Maori i Hawaii, ki Oahn, ite roa o te takiwa. Ito korero maua ko IV Maliil'tna, miliim-re o Hamoa ki nga reo o tera iwi me nga reo o tenet iwi, a, ka whaka.iro niaua, fcoia ano t.T.i, ko to wabi i hoe mai ni te tangata Maori. Waii'i i . i»a am i*ra motu ki kouei ka mea am> an ko te Jhu;:iki ano tera o to tangita Maori.

• K nii'a nna etalii i u ki to o V.m t i Tama!;i, a, ka toia n.iju waku ma Otutiuliu, murere atu ki nga wai o Manuka.