HAERENGA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 51, 5 December 1850, Page 3

HAERENGA

O te Tino-Kawana o Niu Tireni i Akarana, ki Taranaki, ma Rotorin, ma Taupo, mete Tai-Tuauru, i te Raumali o 1849—50. He roanga no tern kua taia. Parairi, Tihema te 21—He ra ua, he ra makariri tcnei, he ua pokaka ia ; otiia, pnta ana nga kolieka i te toto o te rnkatt i nga ivahi i paki l;au ake. Hacie nei, haere nei ite ngaherc, a, rima noa nga haora, ka puta ki tiunti i l-.i-aiv. •iiai o 11. ....o, n !l;;l.ui:a. Kiliai i kitea imitia tana roto, c takolo mamao inai ana i to matou lunga, he mea titiro iho

i raro ke hoki taua wai. Kahcic i ata humarie i tc tirohanga atu, he rakau korc, lie utaota korc i kino ai, e tua pakira ana nga pareparc o tera rolo. Turua ana ia, te raotu o Mokoia i waenga wai, a, kei tawhiti te pai o taua kopua. He kainga Maori kei te ara i te piitanga mai i te ngaliere; tino ngahuru nga taugata ; kei reira hoki nga ngakinga kapana. No te talii o nga haora i puta ai ite ngaliere; e n-hiti ana te ra i reira, kua paki ke hoki te rangi; rongo ana matou lte mahana, hari mariie ana. Puta kau ano ite woo roa ra, ka tangi te umeie; oho whakarere ana tetahi ngoingoi e tango taru ana i waenga ri.vai; oho ana hoki te maiui n te kuri o taua kuia, oma ana ki tua kite r.ingatira tau ai, tetea ai nga uiho mo to matou pokanoa ki te whakaoho i a rao ko te rangatira. I ataii'haiiia matou e nga tangata oia ivahi; keria ana lie parareka ma matou ko nga tangata; lie whakakilenga lenei i to vatou tino aroha, inahoki kiauo i ata pakari noa te riwai o aua mara. Ka mulii te kai, ka whakatika, ka liaere i nga pukepuke rahurahu, a, tae noa ki Tc Awa-hou. No te whitinga i tenei awa, ka pa kite kainga o etahi Pikopo ;* ko Te Awahou hoki tc ingoa o to ratou kainga. K pai ana te oneone o nga puke rahuraliu i haerea e matou. I te tahalaha roto, kotalii pea maero te maman atu i Te Awa-hou, ka takoto mai te kainga o liikairo, a Puhiiua. Ko tetahi ia o nga tino rnng.itiia o enei wahi. Kihai a Hikairo raua ko te lama, a Eruera i vokohina ki te kainga kua tiro ke rao ki Makctu hua noa, e tae atu a te Kawana ki ia wahi. I pouri matou kite o Hikairo to matou hoa tawhito; ua Ilapata te kai-whakaako, i noho hei malua mo matou ki taua kainga. Whakaiahia ana nga teuete kite taha ote roto i raro atu o te pa, i te wahi pu i nohoi.a e Kapene Haimona raua ko tc Rata, i uga tau eina kua pahurc. I tukua kia matou tetahi whirirua—he inanga. He ngohi nonohi era, e liana aua kite kupeuga i nga roto katoa o' lenei wahi; he nui hoki te ngohi pera i tenei takiwa. I tino kai matou i aua ika j ha tonu te waha he liica paiai hoki kite hiini wai-U----k in. Halirci, Tiliema 22 Ka macamai ite kaukau ite roto, a, ka mutate kai i nga inanga, lie inea patai, ka haerc kia kite i tetahi puna wai matao, ko te poronga mai ia o Te Awahou. Te kau pea whanganga te whanui; e hohonu ana te wai, marama tonu, e kiten ana te takere o taua awa. He mea hoe atu i te awa, pa noa kite hokikilanga, ko tc puna ia e koverotia nei. Ko Pekehaua te iugoa o taua kopua whakahara; kei raro liro te takere; pupu tonu tc re re ake o te wai, malaotao tonu, marama tonu. l'j korero ana nga tangata Maori, kdUif nohoanga tenei o tetalii taniwha kino—taniwha kai tangata i mua ai. Ko Pekehaua, te ingoao tenei taniwha i whakaalualia c tc tangata Maoii. Na nga inaia o Rotorua, tenei taniwha i patu ; erua atu hoki taniwha i patua e taua iwi. Ko nga korero mo enei tupua, i tukua mai ki an e Wireinu Maehe Te Rangikahekc ; ko tona kainga kei tetahi taha o te roto j he tangata matau ia ki nga mea penei. Na namata nga korero mo te patunga o enei mea wehi; tuku ilio, tuku iho, ki tenei, ki J tenei, whakapaparanga, a, tae noa kite wa e nohoia nei. Nga iugoa o nga taniwha c toru

i patua ra, ko Ilotnpuhu, ko rekchaua, ko Kulnore. H pai ana te tuliituliinga o tenci tu korero, e kilea ana le ata whakaliacrenga o te tangata Maori ki tend mea, ki tera mea, aliakoa hi, aliakoa ralii. E rite ana enei korero ki nga mea o Ingarangi i mua ai; e kitea nei i roto i nga pukapuka i taia e nga lupuna oia whenua. Otira, me kati i konei le korero mo taua mea, engari, me tnku alu ki a koiitou, kia ata korerotia ai nga tuliituliinga a Maihi Te llangi Kaheke. He korebo patunoa Taniwha. Ko te korero lenei o te toanga o etalii tangata omua, ara o nga tununa o nga Rangatira o Rotorua. Ko nga ingoa o enei tangata, ko Purahokura, ko'lJeretoi, ko Rongo Ilaua, ko RongoHape, ko Pitaka. _ Ko te matua tane o enei tamariki ko Tamailiu Toroa. . Ka tupu enei tangata, ka kauniatuatta, ka rongo kite tokomaha o nga tangata kna mate ite haercnga i nga lniarahi ma Tauhunui, ma Topero me Tikitapa hoki. Ko nga tangata e liaeie ana o Rotorua ki Taupo ki nga maunga ranei kite whakatau l a ratou nci huanga, a, e hua ana te liunga I | kainga kite whakaroanga o ana tira haere m-i, kei t« kainga alio e noho ana; kaoie kua ngaro noa iho kei te koralia e pukei ana. A ka whakatika mai o Taupo lira ko tc ara e liaere mai ai, ma taua liuaralii alio, 1 pau nei tera lira ra, a lma noa te liunga kainga, kua tae pea kei Rotorua ina te roa, kaore, kei taua wahi ano e takoto ana. Katahi ka whakatika tetalii tira haere o Rotorua, ka na Tarawera, a Rotomahana, ka talii ano te tira i ata tac atn ki Taupo. le taenga atu, ka tahi ka ui atu ka ui mai hoki te liunga kainga, ui atu ana ui mai ana, heoi ka ngaro noa iho. Ka mea mai te liunga kainga, " I ma hea koia tc ara i haerc mai ai. Kamea alu te hungai liaere atu ra,"l haerc mai ma te mania o Kaingaroa, ma te araki Tauhumii." Katahi koia ka whakaaroaro taua liunga nci, mete liunga kainga, ka mea, " Ara, kua tutaki pea i le taua haerc, kaore hoki he huanga tangata otc huarahi." Katahi ka kite tutu ope, ka tae ki nga wahi o Taupo, ka liaere mai ki tc whakatau i teira,, ka tae kite ara, moe noa ;ka huaki te ata, ka whakawhili mai i le awa o Waikato. Ka haere i te mania o Kaingaroa, ka tae ki tc tmo wahi i noho ai le tnpua nei a Hotupiiku, ko le ingoa o taua wahi ko Kapenga. Rongo kau ano te tupua ra i le haunga ahua tangata, hcol ka puta kei waho i tona rna. liaeie ngaio atii te ope r.i, liaeie ngavo mai te tupua nei •• kite noa ake, chara kua tata, hoki rawa ake te taua ra i te kitcnga atu e haere mai ana ano! me he pitke-puke-vihenua. Ka tahi ka pa te karanga; " Ko wai kei muri nei e 1 Me Taniwha! lie Taniwha! c haerc mai nei." Heoi ka whati tc ope ra i te welu ano ki nga tuaitara e tutu haere ana mai, ano he nrutira Taniwha Moana mii I Whati rawa ako ehaia! kua taki mamnau; nate tokomaha koia i ora ai etalii, i mate ai ctahi; heoi ano. Katahi ka kitea, auc! he taniwha te mea c huna nei 1 te tangata o tenel huarahi. Ka tahi ka haerc tenei rongo ki nga wahi o Rotorua, ka rongo rapea te tini kaitoa nei ; katahi ka karangatia te rau mawhitu, ka hapainga, noho rawa atu i te mania o Kapenpa, ka noho ki raro, kei te muru whanake, kei te whirl taura, ka kitea i konei te whiri maha nei—te tari, te lamaka, le whiri paraharaha te rinorino ; ka rupeke te whiri. Ka tahi ka whakatika nga Rangatira ki runga ki le korero i tc maia, i te ata whakahaere, i tc ata ngarahu, i te ata torotoro. Ka tahi ka whakatika tetalii o nga rangatira ka mea," Inana.kia ata haere talou, kaua e tino tulata atu kite taha ote taniwha. Hngari kia lawhili mai talou i a ia, kia tika mai te hau i runga i a ia, ka tahi ka whakalata atu. Kei tika atu te hau i runga i a talou, kei tae atu te piro ki a ia, a kei kore e ata takoto a talou nei mahi; kei wawe ia te puta ki waho." Heoi ka rite enei korero i a ratou katoa, ka whakaritea nga tangata mo tetalii-taha mo tetaliitaha ole mahaiiga, hei kukuinc i nga taura. Ka whakaritea nga tangata hei pitaritari atu i te ngutu o tc ana, ka rite; ka whakaritea nga tangata mau kalicru me nga tangata man patu, taoroa, patu, paraua, mereniere —ka rite. Ka whakaritea nga wahi katoa e ngaro ai te Taniwha ra ki roto ki nga koroniahanga o nga tauia, ka rile tonu. Ka lalii ka haere atu nga kai pitari kite waha ole ana, kihai ano i taitalaalu, eharal kua rongo rawa te Taniwha i te piro nhua tangata. Ka tahi ka whakatika mai i tona rua. Rongo kau atu ana nga kai pilari i te harurutangu o te haercnga mai o te Taniwha i loto i tona rua, ano mete wheorotanga ote Whatiliii! Ka takiiakina kia painaro ai t'. liaere mai ki waho i tona rua; ka kite mai ki ana para nianawa, hei oranga. liari ana. Ko tc Taniwha kua liatiiania haerc mai tc waha, kua wlietero mai le arero. Kaore, kua tae rawa te hunga ra ki roto ki nga mahaiiga c tuwt.ota mai ra. Kua puta kei waho—ko tc takoto koa a tc taura raka, i raro i tc rao;ao.

Tu iho ai ki raro i te raorao te hunga ra, kua eke iho te pane ki ninga ki Ic tau-mata e piki ana nga tangata, e tuku iho ana te Nauwheara. Eke ake ai nga tangata ki tetahi taumata kua tn iho te pane, kua ngaro ki roto ki te niahanga. Heoi, ka lu tonu iho te hunga ra i te taumata, mete piki atu te Taniwha ra. Ka eke ake te pane kite taumata; ka ngaro katoa hoki nga peke matanuia ki roto, ki nga koro. Ka tahi ka tautapa le whakahauhau a te hunga etu iho ra i te taumata, "K ! kua ngaro kei roto, Kuraea !" Ka rongo te hunga e pupuri tonu ra i nga taura ;ka tahi ka kumea. Khara ! kua man i waenga nui tonu o te puku. Ka tahi ka kowheta te hiku, ka rongo hoki i te mamac o nga taura kua nonoti i waenga nui o tona puku. Katahi ka peke mai nga kaihapai patu. Ehara! kua lu nga ko, me nga laoroa, me ngapalu, kei te hiku. Ka rongo katoa te pane i te mamac o nga taura, kua man kei waenga, o ii'ia patu hoki kua u kei te hiku ; katahi ka kowheta le pane. Ka whakatika mai nga kai-pitari e haere ra i te mitnu kuwhaki; ka hold lata mai. Khara ! kua u a ratou nei patu kei te pane< Ara hoki ko te hunga e ktikumc ra i nga taura, kei te here i a ratou taura ki nga pou i poua ki to ratou taha tu ai; ka tahi ka tango talii ki a ralou nei patu, ka whakatika mai ki te pane kite wahi i roa te okeokenga, ka pa nga patu. Ka peke mai hoki nga tangata o tetahi taha a rite tonu te wahi i u ai nga patu, ka uu a ratou nei patu katoa. Heoi okeoke kau ana te Nauwheara, ka korengarenga noa te hiku mete paneme, waenga nui ite ngauuga ate JJ C. Nawai, i kaha, i kaha, etaJl ana rapea te patu ate rau mawhitu ra, tuku rawa atu te Taniwha ra, maro tonu mete Huhu kua mate. Heoi ka po, ka ao tc ra, ka whakatika kite liaehae i taua ika. Ano e ! ka takoto me he nui tohora! Ko te ahua ia, i rite kite ahua Tuatete* te pane, nga peke, te hihu, nga unahi, te peha, nga tuatara, i ahua ngarara katoa enci. Ko le nui ano ia i rite kite AVera moaua. Katahi kaata malakitakitia te maia e huna nei i te tangata, i nga ope, i nga lira haere. Uoa kau e miharo ana. Katahi ka mea atu tc lini rangatira ra. "Tena mahuetia nga kakahu, taliuri haehaea tc ika nei, kiakilea tona puku e horo nei i nya uri o Tiki." Ka tahi ka haehaea kite matawhaiapu kite matatuhua, me le mira luatini, tckukumoetoka,tc ugaco, cwliata ake ana e te ngako o taua Ngarara nei. Haehae rawa iho ki roto i te puku nui, Ehara ! e noho a tinana tonu ana tc wnahine, te lainariki, te tane, ko etahi ano kua motu i waenga i te pane, i nga ringn, i nga wae ranei, note komenga pea o nga ngubi. No te whakatanukutanga o te korokoro ka whea mai e te hau o roto o te riu. I haere katoa nga merepounamu, nga kotiate, nga patu paraoa, nga maipi, nga tewhatewha, nga pouivhcnua, nga tokotoko, nga paraoaroa, e pukai ana, ano me he mea ko te ivhure huata a Maui ! Te maha o te heitiki, o te kurupounamu, ole mako, o te pekapeka mete poria. Ko nga kakahu enei o roto o te puku—Kaitaka, pukupukupatea, pukupuku, kahuwaero, kahutoroa, puahi, kakahukura, kahukiwi, kahukekeno, maiaorere, kahakaha, korirangi, tatata, mangeika, talara, pnreke, me era atu. Ka rukea nga tupapaku ki waho pukai ai, ka tanumia kite poka, ka mutu tera mahi. Ka tahi ka haehaea te ika ra, ka titiro iho kite ngako, ka tahi ka tutua kite taha ki tu patua. Heoi ka kainga ete iwi ra, pau ake ki roto ki nga puku to ratou uto. Hoki ana mai ki Rotorua noho ai. [Kcl muii to roanga.]

* Tcnn p a c milium nga Pakeha c taulioit ana ki Is tmeata Maori, ki nga kupa whakalma ki le pi I'ikopo. Ko nga lautoheloheiiga i rolo i to I'akeha kl te Ijkangi o icnci niea o to wkikapono, kci roto kitoa kci to Lineal* J'.ori. l'.mru wahanga o to Haiti kot roto kci n-a tancata Maori o cnci niolu. Ko to Ingarangi tetalii"; ko to te I'ikopo tcialii; ko to tc Woteriiiia telahi Na, inga kainga ririki cloro e nolio huihui CIW-I HaUi I I" I" ko to nohoanga o tend, o tenet Kei i kiinc-a iiiinni pcuci mi Oliinciiiutii, ka nohoia to ni'kotalHC n-a tangtaao nuaHahij otira, o tnotu ke ana ,110 nga iiuhoaiig»i he pilo ano, he pito ano. Mo korctoatu an i konci i.ga inc* i.kitca e total., rangaltr.. i 11.F.1 tan kua lialinre ake nei 1 tana l.aerenga 1 cnoi .noui. Ko nga tai.gata o lo n.ca ka korerolia nei, o nolio liuiliui ana, arac nolio tu:ata ana, tokorua nga Mihcncre na rjua i ako taua iwi, otiia, ho Il.ihi ko telahi, lie Hahi ke tetahi. I ngangaro taua nvi mo n-»a tikangi o to whakajioiio. pcia aua to hunga 1 pin kf lelahi o ng. Hahi, wliakakapia ana nga tilau. le aMtlli pn ka tac taui I'akeln ki tc ngitlu o to Pa, to tacica am liua k.ipi ke tc tatau. Te puUnga mai o tcialii tangata ka katanga akc, " No tehea Hahi koe Ka whakaaro te tangata ra aisaei pea an he al— k.l wlukaaro ia ma te tika o tana ktipu ultakalioki ka ttikun, ia ki roto. Karanga alu ni». "No tc Haiti p0..„ jii." I'uti kau ano cnci kupu, ka puarc nga tatau ole pi, tomo ana ralott ko nga tangata ki roto ; I iliuna Mia he k.ii hci oranga ma ratou katoi.

* He mpa tito pea nga knrcro wli.ikaliaerc bite Tuatete, kilo Tuatara. I kitea oratia r.i nei tera ugarara i inua ai, kalioro ra nei. E mea nun ngi tang.ita Maori, kn to alma o laua ngnrara o rite una ki tc papa, Ua nui noi alii ia. Mo lie nica, ho lika te kitcnga o tera lu Ngakahi kienei fllolu,—mo ho moa, lie tika (o orangao tau» roca, i rito ki le Ngarara P.ikclia nei, i hu.iina, lie Korokoraira. Tokomaha o matou e wlnkaaro ana, he mea hua 1103 e lo wliakaaro 0 te tangnta ; penci me nga Ngarara rorc ke i whakaaroa kauliac nga tupiiila o lngarangi. Oliia, ho pica ana cliinu o nga kai-r.ipu o tenci mea, he pono nulioanga ° te Tuatara ki cnti wabi—he i rokoliina mai tera ngarara e in/a tiipuna o nga tangJta Ma ri i hoc mni i " flawai.il." I tenci lakiwa, kihai i ata rite to korcro o te tangata Maori ki le alius o tenci Taniwlia. No mua noa atu te kitenga koia pea i wareware ai. i poauan ai, ki tc alma; koia (c nta tika ai nga knpu whakahicio ki tcra " pukepuke whenua." 1 ima. ra c noho-a nei e latotl, rere ana te inatakn o te tanlTata Maori ua kite ite papa. Te tane, tc ivahine, ahikoa kaiaka, nhakoa taitamariki, ka oraa whakarero ua whakaria ki a rat utf papa. No (e tangohanga mai otc Kakariki ete tamariki, tau ana to wehi ki nga tangata, ka 111, ka rero, ko ctahi i peko atu ki tc wai. Tc mea pea i tinia ai e te malaku, ho maharatauga ki nga Tuatara kai-tang.ita a naniata.