HAERENGA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 46, 26 September 1850, Page 3

HAERENGA

O te Tino-Kawana o Niu Tireni i Akarana ki Taranaki, ma Rotorua, ma Taupo, mete Tai-Tuauru, i te Raumati o 1849 —50. [He roanga no tera kua taia.] Hatarei, Tihcma te 15.—1 paki te nta noi, no tc wahanga o tc wliilu kite warn o nga haora ka koke niatuii mntita, ki Matamata. Kua mca akc matuii l'akeha, aianci he ai i tc rcpo, i tc kauanga awa, i tc pikinga, i tc hekenga, i rongo ho?;i ki nga tangata kua lakalii i tera ava. Km a nno awa e matou, ko Tc Iloro tclahi, »to nga luti poua tc wai, cloru ano liikoinga ka wliiti, lie mca peke te rua o nga awa, whiti ana ki tclalii (aha. : Kngati nga rcpo, hacrc mai tc minui, liacrc niai te liohonti. K wlia nga rcpo i whaka- I wliitiwliiti ai iiialou, to nga luri elahi, to nga hope ctahi. Ka whiti i era, ka pa ki Mangapouri j lie rcpo kino pu Icnei, niaiigu tomi te wai, puta akc ana tc piro. lie rcpo wliaiini lenei, ka to nga uma pea i tc uanga; otiia, I whiti malou i te waka, tautokowlia ki runga. 1 mca nga langala, marire kia kilca te waka hei wliakawhili i a inatou, no te mca, ko te nolioangatcra o llito, tclahi Taniwha; ko tana kai he l'akclia, e toia ana ki roto ki laua ana ; e ia kai katoa nga wlicua ; ekore tcnei Taniwha e kai i te tangata Maori. I te toanga o le waka i te rcpo, to nga kanwac te wai ki nga tangata. Kihai matou i mahara ki nga taniwlia o tana wahi, engari, ko tc maliaratanga tenci, ko te whitiuga paitanga. i Ko te mania c takolo ana i waenga o ManaI .vara haere atn ki tc rcpo tualahi i whakawhilia ra, chara —lie oncone kino, lie rahurahn poputo nei, lie wila. Tc kan ma rua pea macro o laua wahi. Kahore he rakau o tc takiwa atu i Manawaru ki Matamata. I le taha ki maui a Ilauraki e rcrc ana, i tua atu ko le rarangi maunga kua oli ra tc kovcro, kahore ia nga keokconga i ata kitca alu i tc purorohu niai, I le taha niatau e niarama ana, til mai ana nga puke pouri o Waikato i te taha tuanru, i te taha nnga mai kite aroaro, ko te ngahercheie nui o Matamata. I kile wheriko kau atu tc rcrc o Wairere i tawahi atu o Matamata, ko nga painga o taua rere kihai i ata ki- : tea atu i te lawhiti. Kolahi pea ran putu te teitei ole rere ra; lie nui tc wai o heke iho ana. I a matou c whakawhitiwhiti ana i nga repo ka puta nga tangata ole kainga, me nga pato here i te ringa hei hoinai noa, kua rongo lioki ralou ko tc Kawana tenei e haerc atu ana, '. llouliou to nui te kainga ai i aua here, c wera- ■ wcra ana lioki i te ra raumali. Hacre lakilalii mai ana tana hunga, mete tiliro niakutn mai ki tcuei, ki tera, roa noa c titiro ana ka ui ake ki a te Kawana, inahoki kahore lie tangata polai titi kite ho, kahore he hoari, me era atu | mca whakapai i roto i to matou tira. Ka oti a te Kawana te tbhutohu ki a raton, ka miharo 'akc, ka tuku nga kamo ki raro. lie koli noa ake nei to tc Kawana, lie taiau tuatawhito, he polai taunapi, a, ko nga paihau o tc ngutu ka oroko tupu ake. Kainea ake ratou i te kitenga ai, " Ko le Kawana lenei'! ka mca matou c tiro mai l a ia ana kakahu wliakapaipai i te

haerenga mai kia kite i a inatou." Te mutunga iho ote iniliaro, ka haciv. mai kite tolmtulm i nga wahi pai liei whakawhitinga; maritu ratou i whili l>ai ai matou i nga repo. I pikauria nialou c tana liunga i nga walii kikino, ko nga wahanga o nga tangata i whakaharahara iho kia mama ai tc haere. I tc whitinga va i Mangapouri, ka lomokia. te ngahere, he ara pariiparu tana walii. Ko Matnmala kei tita atu o tenei nehcnelje ; he walii pai rawa tera, ka pai taua wahi hei haerenga kau. kia niii noa te kahui kau mo reira, lie nui hoki nga kai. lie ngahere te arai mai o te talia marangai, o te laha tonga ; ko tc awa o Waitoa to. avai mai o to talia tu-autii, e heke ana nga ivai o taua awa ki Piako. He mania reporepo kei te taha tnarakc, i wacnga o nga awa o Hauiaki, o Tc Piako. I haere matou kite kainga oTe Nikorahi ki te hoko kai, i mca nga tangata Maori kei reira he kai. KahorqaTe Nikorahi i rokohanga, Una riro kc ki Otawhao. I mea te hoa o taua Pakeha, kahore lie kai o reira, ehara tera i le kainga hoko. Ilomai ana e taua wahine Maori he ti, he huka, he pata, he taro, he poaka tote, he Ima lieihei, mete wai-u, he nui ke ; mea noa kia ulna atu, hcaha mana, kihai i whakarongo mai, kihai whakaaekia utuaatu. He wahine raugatira a Milii Nikorahi, ano pea i mu» ake nei! Tokoono ana tamariki, raugatira tonu nga mata, pai tonu nga koheka, marie tomi te ahua o taua whaiiau ona, a, ko ia ko te matua i humarie nga mata, mete ahua katoa, kihai i nu.inga kia rite ki a ia te rau atu o te wahine Maori. No te mutunga o te korero ki a Waharoa, teina o Wi Tamihana Tarapipipi, te rangatirao taua'walii, ka haere kia kite i te whare karakia. He raupo taua whare, he totara ngapou, he tatau Pakeha, me nga matapihi : ko te purupiti, me nga taiepa o tc wahi e kai ai i te hapa tapu, e pera ana me tc whare karakia o Malaparu. Te roa o tenei whare civhitu te kau pulu, tc wlianui eivha tckau, te liketike, eloru tckau, otira, c peva ana mete tini atu o nga whare karakia tangata Maori, kua tawhitowhilo, kua pakorckore. E rere ana te awa o Waitoa i tua lata atu o te whare karakia c kilea atu ana i nga parcpare o taua awa te rarangi puke o Waikato ki tc taha tuauru, me tc tu-aura-ma-tonga, mc era ki Maungalautari, c lakoto ana i.waenga tc mania., mil atu te pai o taua wahi. Ka oti te whare karakia tc titiro, "ka haere kia kite i te whare i noho ai te minila o taua wahi. Ko te nohoanga tenei o Te Faraone i mua atu o te haercnga ki Tauranga, i te whainga o Kotorua raua ko Hauraki. Ko te ahua o tenei walii kei to te kainga maliuc, kia pehea ua ana. He ranpo te whare, e ono ruiTia o roto, i tiuo whakapaia te nati, he mea papa a raro o te lakahanga, ko nga tatau me nga matapihi i rile ki to nga whare Pakeha. Ko nga alii he mea turaki ki raro, he mea wahi nga matapihi katoa, bore he uvi i toe. Tcra aiio etalii taonga Pakeha kei roto, (tcpu pea aha noa,) nici lianga ana, ka pai ano tera- hei nohoanga mo te tangata. Kua ururua noaatu ngamara; i kite matou i te pititi.i te aporo, i te' here,i tcparamu.i te ropcrc,ko nga mea era e tupu ana ki taua mara. Ikiteahoki tc honikaka.te tataramoa Pakcha.te niinioha, mete erea, ko nga rakau whakapaipai cnei. Tera alu ano ctahi e totoro haere ana,e hin'ga ana, e tu ana.c haere ake ana ki le ahua koraha mana, me le hum e para nei hei waerenga uhi. Rratapouri pu matou i tc tirohanga ai, he kainga pai tera i mua ai, ina hoki c lakoto ana nga mahinga, he nui noa atu. Ka inittu tc tirotiro i tera wahi, ka haere kia kite i tc kainga Maori, e rite ana tenei kainga kite rau atu, kahore he mea i poka ke. Ko Wi Tamihana ko Tc Waharoa nga rangatira o tenei kainga ; ko nga tama era a Te Waharoa nui, ko tc niaia tera o Ngatihaua TTc tauanga o Ngatiwhakauc i le pa o Matamata itc whainga nui i mua ake ra. Kihai a Tarapipipi i rokohanga kite kainga, iTauranga kc ia, ko Te Waharoa i rokohina, karangatia auamatou eia kite kainga, ttikua ana he kai ki nga tangata, i tc litcnga Maori. Kua oti rate mca atu he wahi moinona a Matamata, he nui te oti, te raikarahe, te puwha meera atu tarn tupu noa ake i le whenua. Kihai irarahi ngamarao taua wahi.e rima.e ono ranei cka. Kei ula ke_nga »«»,. te talce o Maungakawa, kua nnPaTuTetoTJo--maha o nga tangata o te kainga ki reira ngaki ai ito matou taenga atu. Kiinu pea te hunga

i malum ki Malamala. E malum haerc ana a Matamata i nga tangata i to uuilaotao, i te wai (i taua wahi, c paugia ana nga tangata o reira e te mate. E tupu noa ana i te koraha tc aporo, te piliti, te paramu, te hen-, te vnperc, ek'oie e honoa, ckorc c liroliroliia, ko (e maoatanga, he tiki kau alu, he kai kail. I kai maton i te here i te ropere i reira, lieoi ra ano nga kai i maoa. Eloru, c wha nga hoilio nI wha i kitea me a ralou kuao. E paingia putia ana era e nga tangata o reir ; he lorutoru a ratou kai/, kahore he pirikalm, kiliai i niaha nga poaka, me nga heihei. Kahore .latoii i manawapa ki nga kau, c tukua ana nga wai-u mete pala ki aTe Nikor.ihi mo tana tiakanga i ana kau a ratou. Kiano ratou i ngaki noa]i tc wili; c pai noa ana le oncone mo tc witi, otiia, kahore ano ratou i whai inira noa. 1 kite matou i nga kohatu mo to ralou miia, c hoea mai ana i nmga i te w.ika, kia man i a ratou telahi l'akeha matau kite hanga mira, ko reira whakaarahia ai. Te ltalapu, Tihcma le 10.—lie nui te puwerawera o tenei ra, lie lino paki hoki. 1 hacre matou ki le karakia ; ho taitamaiiki nei te kai hapai i nga rangi karakia. No te mutunga o nga inoinga, ka taliuii kite kauivhau. Itu taua tangata kite wahi kai hakaramcta, i te pito rungii o taua wliart-, ano le pai kite wliakarougo alu. Ko nga tangata i noho ki raro, hctyaraikele ngangana, he paraikete karera me era atu alma nga kakahu a taua hunga; he wile whariki ote wliare. lie pantiitanga o nga inoinga, he pai ke ano tana kite whakaronno atu. Ito katuria c

"ngallangata; he nolicHe liialHTnga inoinga, > karakia. Kotcliaere 1 ote wafatAjpi tonu, ko \p rangi ia, kihai i marama, kihai rieka ki tc taring.a Pakcha. lie rangi waiala Maori, ckorc liolti le(o«)m)<ft Maori e taca te ako e nga Miheneie.krfijwflgi waiata Pakelia. Otira, tenci ano Maori te nkona nei kite raugi l%kelia, a, me ake pea le rangi Mftoti/jnrahuc. K mea ana matou, he pa's te mjlluc no le mea, c tatata ana te peia lawhilo. Aliakoa, kiliai tc kauivhau i ala inarania, lie tini nga uhakahaercnga o tana korero i pai, a, i nla whakarongo te kai karakia o tana kainga. K wliakanrn ana te nialii o nga Kai-whakaako Maori ki to nga Mihenerc Pakelia ; e whakanlca ana lie Kai-whakaako Maori, mo ia kainga, mo ia kainga e nolio ai nga Milienere. Ua ngaro to Minita, kei tc kai-whakaako te tikanga mo nga karakia ata, me nga karakia aliialii, a, i nga llatapu ctorn karakialanga i roto ite ra. K akona ana eia nga tangala ki le korero pnkapuka, kite tuliiliilii, kite alia, ki le alia. E tirc-tirohia ana cia nga langata c mea ana kia iriiria raloit, e akona ana ki le kalikihama, me era atn mea. Ko ia ko te kaiwhakaako hei korero ki tc Milienere kite liaere tika o tenei tangata, o tcnei tangala i roto i te kahui o tc Karaiti, a, c korciolia ana hoki n«a tangata c liaere he ana. 15 tnkna ana te tikanga i o cnei mea ki le kai-whakaako ratou ko nga kauniatua o te hahi, a, na he he tangala Mia ratou tc likanga ki tc hunga poka ke. I kite malou itc mea penci ite ra nei. Tera tetahi taitamariki i aha ranci, riria ana etc kaiwhakaako ratou ko nga kaumalua o te hahi, pcia atu ana itc kainga. I waho atu o nga laiepa tona nohoanga, kahore he whare, hcoi nei te hipoki ko tc paiaikctc, ko nga kai, lie mea wliiu atu e ctahi, a, ko ia ano hei tahu. Ano te mehamcha o taua koroke, ka noho noa ko ia anake kite taha o tana ahi, hore lie iioa kiki mona. No le kitcnga o taua tangata c le Kawana, ka mcinga atu ki le kai pel i a ia, kia kaua e wliakanuia nga mate mo taua tangata hara, otira, kia whakangawaritia he tikanga nionaT Whakarongo marie ana alia tangala ki nga kupu kaloa o te Kaivana, otiia, ihih»i i whakaa'e kia havahata iho a-»nton tikanga fcua lakolo mo te tangata ihe ra. Krua nga wiki i karangatia mona hei nohoanga ki waho, kia whilingia ia c te ra i te ao, kia tan tc makuraiiga o te tomairangi ki a ia i te no. He mea auo, ka hacrerc mai taua tangata ki le talia o te laiepa In ni, whakarongo ai ki nga korero o te tokomaha c haerere noa ana i roto. lie nrnlia ke ano mana ua tirohia atu c lu noa mai ana, ko ia anake. Otiia, kiano nga tangata Maori i matau noa kite whakawa, mo konei, c tika ana kia whakatakotoria ctahi ritenga mo te liunga aim ki tc he. (Kciiiiuriti'ioaiib'.vl