KO TE KARERE MAORI. Akarana, Hurai 18, 1850.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 41, 18 July 1850, Page 1

KO TE KARERE MAORI. Akarana, Hurai 18, 1850.

Me whakahaere ta taton korero i tenei wahi ki nga ritenga e pai ana mo te ngaki riwai. Me rapu hoki te whakaaro kite nui o te riwai hei kai ma konei ake liei uta ki nga wlienua ke ntu, lie mca hoki, kua tata te wnhi e ngakia ni te kai. Ekore pea c niiitu to I'ialiia o Karcponia ki to riwai i tunei tuu; lie uui nga ro. ngo o taua wliennn, a, e whakaae ana to tini ki fc mate o Kaicpoii'a ki tern kai ki tc rhvai. E meinga nua kia uui te utn o ia wlienua mo to rhvai, otira, kia pai to liauiialu i te pakaritanga, kia pai hoki te in a. He malia nga litenga mo te utanga o

tc riwai ki Karcponia, ho mea kohi ki tc peke etahi, he mea kohi kite pouaka etahi, he kotakota te whakapuru, ko etahi he mea kohi ki tc pouaka knu, kahore hi whakapuru, otiia, puta nna nga hnti i te taha. Engari te mea o inuri nei lie mea pai c meinga ana, e tae era ana ki taua whenua kourn. Km kotahi ran taiiuaha o nga iiwai ki tc pouaka; kaua e whaia kia ki rawa, mo te pehenga o tetahi pouaka ki tetahi, kci kope nga riwai a pirau ake. Ko nga mea whakapuru ki tc ko takota i tae ora, otira, i ahua kino ; ko te men whakapuru kore, i tae ora, i ahua pai hoki. Kiupakari, ka hauhaki ai te ri wai, ko rcirn pai ai hei uta ki le puke. Kite mea, ka utaina i te houtanga, ka whewhengi, n, he mea ano. ka pirau noa iho. Ko tetahi mea teuei hei whakaaronga tno te kni ngnki riwai—ko te inoroke. Ka uiaca ake i to whenua me waiho'i tetahi wahi pulmnga hau mo nga ra e run, e torn, kia ata maroke ai, kin pakeke ai te kiri. Me he mea, c ata mahara ana , 113 a kai ngaki riwai ki enei, ka nui ano te hiahia o Kareponia ki to riwai, penei, ka nui te rawa ki nga tangata Maoii, ki ', nga Pakeha knton ano hoki. Ko nga riwa'i hei kai ma konci ake, he pern me nga tan kua pahurc. Otira, e mea ana matou, me aru te tangata Maori - i te ngaki Pakeha, kia pai ai, kia luia a' L te riwai. Engari, me whakarero i nga ngote, me tango i nga kumara hei purapura. Ko nga ngini me waiho hei kai ma te poaka. E mea ana matou ekore pea e roa ka'kitea e te tangata Maori he mea tika te whakato, i te pi, i tc pine hei wliaugni i nga poaka kia momona ai. E pai ana ano te maha o te poaka, otira, kia poaka whai ngako, ka pai. Ka nui ano te kiipu mo te pai o Niu Tireni, mo tona tutata ki nga tini whenua Pakeha. Kua nui ano te korero mo te momona o te oueone, mete ata haere ote ra. Engari a Poi Hakena e whai mea ana hei uta ki tawahi hei hoko i etahi taonga

mono. Ko ana huruhuru pirikahu, ko anahinu. Tena ko tenei, kahore he pcra; koia, ka meiiiga atu nei kia uatia ki tc ngaki kia waiho ni tnton hei whangai i tenei whenua, i tera v. lienua. 13 whakaaro ana matou kua waiho tenei whenua e te Atua hei wkangai i nga kainga tin! o tenei inoana kite Tonga. Ekore e pangia e te he nui nga almwhenua o konei, e ngaki noa ana i nga him o tana mara—o whangai noa ana i nga kau, me era atu kararehe i rungu i and maunga, ekore e tere i te waipuke, ekore ano hoki e mate i te ngaunga o te ra. Ko te hunga e rui ana, ka hauhake ano, ekore c kahore nga hua o tana mara. Ekore e nui te inahi ka tupu nke te tarutaru hei kai ma tc pirikahu me era atu men. Aha koa he whenua momona, he whenua whai hua a Hopa Taone, ekore tenei | whenua e tactaea me tino ngakia ana. Mei tino ruia ana kite tarn, kia tin! noa te pirikahu hei haere mo konei, a, ekore e hoki iho te whai ngako o ami mca. Ki era atu whenua kia tini nga eka hei haerenga mo te hipi kotahi, ka ora, ki konei, kia malia nga hipi ki runga kite eka kotahi, ka whai ngako, a, ka kahu ratou. Kua noho matou ki nga tini kainga i pahuki atu o Poi Hakcna. Kua. taunga ki te oneone me era atu mca o ia whenua. Otiia, e rere ke ana era kainga i Niu Tireni; kihai ano i meinga kia rite te momona o te oneone ki to konei, kihai auo hoki i meinga kia pera te ata haere o te ra me konei. Ko to men tenei, i tohe touu ai matou, a, e tohe nei ano kia nana nga hoa Maori kite ngaki i te oneone, ki le wliaugai i te kau, i tc pirikahu. Ko tenei, e takitahi ana te pirikahu; cngnri, kia tini, ka pai matou. E takitahi ana te kau e haere noa ana i te koraha, engari, kiit tiui, me huluiti nga lahurnbu, me rui

kite tarn hei kai ma nga mea, e whangninga ana. Ko ngn wohi e liaeren ar.a c ngn poaka tuoi, engnri, me malii, hoi nohoangn mo nga poaka, me malii lie kai ma ratou kia we tc miiiui. Ekore uiatuu e men, lie: haerere nnakc, lici kni nnake nga kau ; engnri, me malii nga wai-n, hei patn, hei tilii kia Ima mai ni te rawa. Nn, e madia iiini nei te pata me tc tilii o Poiti Kupa, a, he nui ngn utu c riro mai ana mo ana men. He liialiia to matoii km kitea nga mea ka oli nei te whakahua. no te mea e whakaaro ana m.itou, ka waiho a Niu Tircni liei whenua rnngatira i roto i nga iwi o te no.

Me korero pea i konei to tikanga i ''itea ai tenci mea te riwai; ko te kui hoki tenei e paingia ana e nga walii kntoa o tc ao. Muri iho ka wliakahnerca to korero ki nga tikanga papai 1110 te ngaki i tcra tu kai. Ka rua rau tail ma otio tckau ka pahure, ko rere tetahi rnngntirn ki Marikenu i Ingarangi. Ko Te Harei te ingoa o tenei rangutira j i paingia iae Kuini Erihaputi, hoatu ana e ia lie tolm mo ana malii ite tan 15S-1. Te mea i lioatu ai tenei tohu; mo tona malii rnpu i te whtnua kiano i nolioia ote hnnga whakapono, mo to Te Rarei malii hoki kite kawe Pakelia ki aua walii kiiara nolio ni. Ko WiJiinia tetnlii o nga wlienun i wliakanohoia e tana rnngntirn ; kei Marikcna tera walii. Ite liokinga ki Ingarangi ka mauria c ia tetalii otaotn, ko openaka tc ingoa o tana tarn, ko te timntnnga tenei o te riwai ki Ingarangi. I hoatu e taua rnngatira etalii o nga mea i riro atu i a ia, ki tona kui ngaki wlienna, i mea a Te Rarei lie litia pni tern no Marikcnn. Ku wliakntokia ana mea c tc kai ngaki, pnawai non, a. maoa noa nga himkiu-u, ka knwea atu ana Ima kite rangatira ra. No te kitenga o aua mea, ka alma wlinkalnkariri in, n ka men ntu kite kai ngaki, * liutia tera tarn kino, whiua atu.' No te lmtingn o taua mea, ka kitea te puranga riwai, kotalii puliera. Erua ran tau ka pnliuri, i paingia putia tenei kai tc riwai. Ko tetalii ia o nga kai mo tc wliare o te Kuini o Ingarangi, otiin, kiliai i maha nga mea, c nui whakaliara ana hoki te utu i reira. Mo tc pauna riwai kotalii erua liereni, ko te ritengn o nga ilicreni erua o taua wn, kn rite ki nga liereni eiwa o tenei wa. He maha nga tail i muri iho o te taenga atu o te riwai ki Ingarangi kiliai i kitea te pai ote riwai. I he te whakatokanga, ihe hoki tc kohuctangn. No te tino matenga o nga iwi o Ingarangi i te liinkai, ka kitea te pai ote riwai. Ko te tau i pangin rn e te liiakai a Ingarangi koia kei tc tau 19-12, muri iho o tenei ka ata matau te tangata ki to ngaki, a, nta inahia aua tera kui pai ki Ingarangi, Kiliai taua kai i pningin e luia, ko tenci e whnkapaingia ana e o reira tangatn, a, e tino whakawhetai ana ratou kite Pakeha mo tera kai. I Patini, lie nui nga men e whakatupuria ana, otira, ekore nga tangatn o taua wnhi e kni i te tini o te mea ko te riwai nnake tana i pai ai, ko te tini atu o nga mea c hokoa nua ki tc Pakelia. Kiliai nno i mnhn ngn tau i te tukungn o te liwaiki Inia; otira, kua pni noa nga tangata ki tnua kni. E wlinkanroana matoii me nke pern te pni o Hineru kite riwai, me to ratou pni kite raihi, kite panana. I nga walii kntoa e liaere nei te.' .ikeha, e knwea ntu ana e ia te riwai. *Almkoa lie tini noa iho nga luia ke, ekore nno tenci men te riwai e kaj'ca e nga Ingnrihi, e whakaaro nna hoki ratou kite tino tenei ote kni pai. He nui rawa te pai o te riwai ki Hopa Taone ; e nta knhu ana tern kai ki ia whenua. Ahakon he nui ngn wnhi o te no, ekore nno pea e taetaea a Hopn Tnone hei wlinkatiipu mo te riwai. He whenua pni a Niu Tireni mo tc riwai. Kua kitea te knhnnga mete Ima o tenei kai ki enci molu i te nin ma-

hinga ote Tangata Maori; e pai pu ana ta ratou ngaki i tenei kai. 15 mea ana nga kai ngaki o Ingarangi he mea kino te whakato wawc ; e mea ana ratou ua whakatokia wawetia te riwai, ua roa hoki te waihotanga kite whenua, ko reira kino ai te riwai. "Ko te oncotic e kahu ni te riwai.'' e ai ta Te Ranana, " koia kei te one kura, kaua e wai rawa, kaua hoki e maroke rawa. Me he men, he one momona e pni nna. 15 tttptt alio te riwai kite ntii atu ote oneone, kite onetea, kite one matua me era atu. Ko nga kapana reka kite kai, be mea whakato ki nga oneone i tupnria a riinga e te tamtam, oliia, kihtii i tiikua he pnru ki waenga E rcka nna hoki te riwai o nga whenua hou katoa. Ki to men, ka whakato atu, whakato atu te kapana ki tatta oneone, ka mahue hacre te reka." Kei nga one oroko.ngaki, te riwai pai; nhakoa momona te oneone o nga niara kua mahia, ckore ano e rite te pai o te riwai ki to te oneone hou. Kua kitea c matoti te riwai pai pu i whakatupuria kite one i penci mete onepu otc moana, I kitea tenei ki Hopa Taoue. " Ko te wahi e whakatokia ai te riwai'' c ni ta Te Ranana " kei te oneone kei te nhua o te rangi, nra kei te nta haerc o nga ra, i te Raumati, ite Hotoke. Me lie mea, e maroke nna te oneone—kia maroke ka pai—me whakato kite marama o Maehe, i iiitta atu ranei." (Ko te maraina o Maehe ka rite kite maratna o Hepetema ki Niu Tireni.) Ko te wahi e tino ngakia ni tc riwai o Hopa Taone kei te marama o Oketopa, kei te timatangao Nohcnia. Kua mcitiga atu, kahore he whenua hei whai i Hopa Taone mo te papai o tana riwai. Ekorc c mahunga nga riwai tuku wawe ki e whenua. Engari ano te poka matamuii c pai ana. Ekore tenei wahi o te niotu uei e pai mo tc poka wawe i te riwai, he wai no te whenua, c ua tonu ana hoki. Ko ctahi o nga kai ngaki e mea ana, engari te mea totohi te purapura, c una ana etahi, me i nga mea ekorc e tohia, 15 mea ana cialii tangata ko nga ttipit kau me whakato. E mea ana matou e • ngari tc whakato i tc riwai tinana, kia loru nga pntangn tupu o te riwai. Kite mea, knhore he pirau, mo ,tino whakangawaii te oneone. Ko te takiwa o nga ra rangi kia 21, kia 130 rnnei inilii; ko te tatahi o tc poka kei nga inihi 12, kui te 15 hoki. Mo tc cka kotahi ewaru rati, tckau rau ranei te taimaha. Kaua e tukua tc taru kia tupu ki wnenga, a, ua punwai e pai nna kia katohia era. E inciugn ana kotahi tana riwai poka ke nkc i te eka kotahi ua katohia te puawai. He mea ano ka tohungin nga huakurti hei whakatupu ite riwai nioiiio ke. He ninlii roa ia ; etoru nga tau e mahia ni tera ka rite. Otiia, be iiui u.»a niomo e kitea ana ua peratia, a, ka ahua orate riwai. Ko te rtiinga ote huakuru koia tenei na Te Ranana i korero*

"Koliia nga huakuru a te nga, tangdiia nga kai, wliiriwhiriria miii nga purupura. lluia end kite oneone, na maea inai, ka pern te rarahi nic tu karaka. Kohia nga mea papai i roto i enei, a, ka taka te wa e pokaia ai te riwai, mo wliakato iera, kia tekau ma lima inilii te tatahi. Kia ata te titiro kite ma roketanga o nga takakau, ko etalii kua maroke, ko elttlii e mata tonu ana. Ko nga tatakau maroke wawe ko nga riwai matamua era; ko nga mea mata tonu ko nga riwai inataiiitiri era. Kia motii ke. to wniho o nga mea wliakato wawe, o nga mea o nun i, kia ata kitua ai nga motno. I te toru o nga whakitokanga ka pai te kapaua, ka rite ki tona nuiuii. E papai ana nga riwai ua pencitia, ka whai momo ke te kai ngaki, a, ka kali u tonu era tu riwai ki tana mara." Ua whakatokin te riwai kia maliara ki tenei, me totolii nga puiapura i iniia atu o te pokanga ; kia rua, kia toru nga ia, kia wiki rauei, kia rua ranci wiki. Ale lie mea e toliia ana te purapura , a poka tonu atu, ekore e ata kiilut. He mea wliaknpunialiu nga riwai e etalii tangata kia wawe te puta te tupu, otira, he mea kino taua ritengo. Tenei ano totahi riwai mangu e mahia ana e te tangata Maori (*he ngangarangi pea, lie aoiigaoonga ranei). E nonolii ana taua riwai, otira, e reka ana; me lie mea e ata mahia ana taua riwai, ka pai I ke ake pea. ! He niti iino te kovero mo tenei mea, otira, kati i konei. Kati ngo kupu mo te

pokanga riwai c liaere nke nei. Me wliakamutu tenei i koiiei. Ko ngn, lion Maori me malinra, kci puputu rawa te wliaknto, kei pururu te tupu, a, ekore e wlmi kai. Kia ata whiriwhiri lioki i ngn purapura, kia pai ai. Kci liolioro te patoke, kei holioro te hauliake. Engari, kia alma pai te riwai, kia manakoliia ai e tckai hoki, kia tika ai lioki te utu ki a rnlou, ki tc kni ngaki.