TE KITENGA O MARIKENA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 27, 3 January 1850, Page 2

TE KITENGA O MARIKENA.

Kua rangona e koutou a Marikena. Ko te whenua rahi ake ia i nga whenua katoa o te ao. Tini oneone nga Pakeha o taua wahi.— Kapi ana taua whenua i te Taone, i te whare ite nohoanga tangata. He ran noa atu nga kaipuke maori, me nga tima e rerere ana i nga moana o reira. Kiliai a tatou tupuna i kite i tera whenua ; ewha ano rau tan ka pjliemo i te kitenga ai o tenei whenua nui. E matau katoa aua tatou kite alma o tc ao —e porotaitaka ana. E mitaoria ana lioki, he nui te whenua o total.l taha, o letalii taha —he tini nja motu, e karapotia ana eto wai. E matau pu ana tatou e porotaitcka una tc ao, inahoki ng.i kaipukc re re atu i Ranana, ka rere whaka-te-Tonga, a, ka ahu whaka-te-Marangai—ka rere nei, ka rere nci, a, lioki noa ki ltanana. I whakanroa kautia c a tatou tupuna e porotaitaka ana tc ao ; tc mea te kite ai i tc pono o tcnei, lie nohinohi no a ratou kaipuke liei rere haerc i te moanu. I ln itaku nga kai-whakatcrc. I whai kaipukc nga tangata o Ingnrangi, o Paranihi, o P.iniora, ko tc mahi o aua kaipuke he rerere i tetahi awa ki letalii. Otira, ipiri haerc tc rere o a ratou kaipuke, he penei me nga kaipuke tangata maori o naianei. I tc hinaki pouritanga, i roto lioki i te awlia, ka rere ki nga awa tau ai. Kahorc he knpahu o tera wa, koia i wehi ai, koia i whnkatuta ai kite taltataha. I roto i nga po, aliakoa pouri kcrikeri te rangi, aliakoa ekoree titi nga whetu, e rere tonu am te kaipuke i enci wa. Ekore te tangata e wehi i tcnei walii kite rere noa ntu, no te mea ko te kai tohutohu tera kei te oka ote kapahu. Me he mea ka turakiiia te oka ote kapahu kite Maringai, kite Tonga ranei, ka lioki ano te koinga kite Tuarake ua tangohia mai te ringa. Ii ahu tonu ana te koinga o tuua oka kite Taurake. Ahu tonu te koinga o taua oka kite titinga o tetahi whetu i te rangi—ko to ingoa o tera whetu e karangntia ana e nga heramana—ko te whetu o te Tuarake. I nga po kaptia pouri, e titiro tonu ana te kai-whakatere kaipuke kite anganga atu o te oka ote kapahu. E matauria ana eia kei reira te whetu ole Tuirake, aliakoa ekore e Icitea atu e nga knnohi. E rnatauria ana oia te tunga o t.iua whetu, i nga takanga ki maui, ki matau ranei, kite ilm otc puke, kite kei ranei; ko te mea tera i tika ai tana urungi i

(c puke. Kiliai matou i matau i tc mca i anga ai te oka kapalm ki teTuarake. Ekore e pera te ngira maori. He mea oro ki tetalii koliatu, ko te ingoa o tana koliatu lie roritone. lie nui tc liialiia o a talou tupuna kia kite i nga wlienua kc. I nui rawa to ratou liialiia kia matau kite rcre i te moana i araia ai te wlienua i puta tonu nga rongo ki a ratou.—■ Ko Inia te ingoa o taua wlienua i rongo nei ratou. Kei te tnlia Marangai o Ingarangi, i tawhili noa atu ia. Me liemca, e titiro ana koutou kite Mapi (te pukapuka o nga pacnga kainga o te ao) —me lie mea e titiro ana koutou ki tera pnkapuka, ka kitea e takoto talii ana a Oropi, a Aliia, a Awherika, eliara i te men wclie kc etc moana nui enci wlienua ctoriii Ko (nia in, e takoto ana i waenga o Aliia; a, ki tc liaere ma uta i Oropi, lie tawliiti noa atu te ara. I liaere ma uta etalii kai-iioko; i liaere atu i Oropi ki Inia/ ' I liaere atu i roto i nga kainga iwi ke, lie mea ano ka paliuatia e te taliae kite nra; a, i nga pai mai kite kainga, lie noiiinolii te taonga riro atu i a ratou i te tawliiti o te ara. No nga rongo kawe mai o ratou ka pa tc liialiia o te tini kia liokohoko ki nga tangata o Inia. Kiro mai ana i a ratou nga liirakn, mea kakara, mete tini atu o nga mea papai; liokoa ana ki nga kingi, me nga rangatira o Ingarangi, lie nui noa atu te uti mo aua mea. I liokoa etalii o nga taonga ki nga iwi kc atu o Oropi. I korerotia te momona o nga wlienua o taua walii—te nui o te railii, mete liuka —(I aua wa e iti ana era kai ki Oropi)— te papai o tc kukahu o tera wlienua-—tc liu.i o te taonga o taua iwi—me te tini o te tangnta ki ia walii. I tenei tan, i tenei tau, he pcra loan nga rongo, a pangia noatia e to liialiia nui a tatou tupuna kia rere ki reira. Ko te k 'i pupiiri tenei i a r&tou ko te welii; kiliai ralou i pai kia rerere noa kite moani nui, kaliore k m lie iai toliutoliu. Kaliore lie welii o ratou i te Iwenga atu i nga puke, i tc taliataha, i nga kurae, i nga koru, i ngi waliapu o nga awa ; tcna ko te rerenga ki to Tongt, ki tc moana, kiliai i taea te whakaaro. He moana kau taua takiwa, ki Inia. I matau ratou, lie wiki noa, i te rerenga, marania noa pea, maramanoi, a, ka kitea pea tetalii putanga ki Inia. I te walii i liaerea c te tjugata i te Tonga, te Marangai, lie wlienua te takiwa. Kua kitea c te liunga kua tae ki Inia te moana nui o taua kainga, maro tonu, kiliai i kitea te poronga nvii. I eke etalii o ng.i kai-lioko ki nga puke o nga Iniana, rere atu ana ki nga motu o t un moana liokolioko ai i nga taonga o reira. Nawai, a—ka oti i tetalii tangata tollman te kapaliu. No tc kitenga o te pai o te oka o te kapaliu, ka main liaere te tangata. U riina ran (."i00) kua piliuri i tc Uitenga ai o te kapaliu. . E waiho am te oka i roto i te pou.ika, kei waikuratia, kei paknru. He malia nga tau i kopiko kau ai nga I'ene kaipuke i roto i nga moana i matauria c ratou, kiliai i taka ke atu. 1 konei lie rerere tonu i tc ao i te po. (lolioro aua i konei'te liokiliokimai o te kaipuke. Oiirn, tera ano etalii mea e welii ai ratou. I whakaaro a tatou tupuna ekore e ora i to werawera to tangata ua tae atu ki waenganui 0 te ao. He malia ngi tau i paliuri ka tae atu te tangata rere puke ki lua taha Tonga o te ao. Ko te kaipuke tuatalii i rere ki tawliiti he mea wliiu ete liau i tc rerenga ai ile taliataha o Awlierika : whakaaro am nga tangata o runiia k» mate katoa ratou, otira, 110 te whiunga haeretanga ka 11 ki letahi motu, a, ka ora. I holioro tc hoki kite kainga tupu kite korero i to ratou matenga. IChara ratou i te Ingarilii. I tukim etahi atu kaipuke e to ralou rangatira, te Kingi o Poatukera. I u nja puke kite motu i piea ra te kaipuke tuatalii, no te tacnga ki reira, ka kite atu i tetalii atu motu c tu mai ana i tawliiti, rere ana ralou ki tera. He nui. te wahie rr.e te wai o te rim o n»a motu ; kaknma tomi tc hoki kite kaingt kii ron;o te iwi i te pai o taua wlienua. Tonoa ana e te Kingi etahi tangata hei nolio i taua motu, liaere ana 1 a ra'ou te kau, mete pirikahu—maurii ana etahi to waina, me nga to liuka hei whakato i reira ; maliana pu hoki taua walii, a, he nui to momona ole oneone. I lolioro tonu le tupu o nga mea i whakatokia ra ; maia liaere nna i konei nga tangata eke-pukc o l'oalukera, liialiia tonu kia rere wliaka-te-Tonga kia kite i etalii atu wlienua. Kerc ana ano lie kaipuke atu, a, taka noa ki waengi o te tah-itaha o Awherika, lie nui uo.i alu te tikaka 0 to ra o taua walii. I whakatapoko-ia e ratou nga tini awa o te taliataha, ko ti'iahua o nga tangata o aua awa, i penei mete tangala Maori. No te nekehanga o ratou ki raro atu ka tukua tc punga o te ptike, a, kitea ana e ratou he me tc waro nei te alma; he upnko tete to taua hunga, ko nga ngiitu i livitatorii, parJrahi tonu nga ifm. I whakaaroa e ratou na te werawera o tc ra i aluii pcra ai le tangata. No te hokinga o 11 ?a puke ki l'oatukera, ka tangi atu nga tangata nunui o ia walii, kia kaua c tukui he kaipuke kc, kia whakaniutiia i konei te rerere o te kaipuke. Ka mea ratou, kiliai nga tupuna i mea kite rere ki nga wlienua ke. Ka mea ano, ekore c ora tc tangata ki nga wlienua liou engari tc malii i nga wlienua tupu. Otira, kiliai tenei korero i whakamaric i nga tain-

mariki o taiin iwi; hiahia kaloa nga tangata kia tae ki Inia, kia kite i nga whenua rongo imi o t.iua wahi. Here ana wtahi kaipnkc ki nga tahataha o Awherika whaka-te-Tonga.— Takanoa ana puke i'nga kainga weraweraimea ra nga tupuna ckorc to tanjuta c ora i tc ra. Kite ana nga tangata o aua puke i nga whenua momona, kapi lonu ite tangata. I pai aua iwi kia liokohoko ki nga manuwhiri ; ko te taonga c lioko ai ratou he nilio kararelic, (me tc paraoa tohora tc alma) he koura me era atu mea. No konei, ka liOno tonu te rcrere o tc kaipukc ki rcira, a, nohoia ana a Awherika e etahi Poatuki; hanga ana he taonc ki nga tahataha. Kahorc ano te ara ki Inia i kitea noatia i reira. E wha rau (400) o nga tau ka pahemo i tera meatanga. Koa noa, ka whakaaroaro tctahi tangata rere-puke —ehara pea te rore kite Tonga, ekore pea e tae atu ki Inia. Kua tini nga kaipukc ki tc rere, he whenua kau e kitea ana kite Marangai. Kahore he putanga o tc kaipake ki era walii. Engari pea te rere kite Tuauru, c porotaitaka ana lioki te ao, mchcmea ka rere an kite tuba Tuauru ote no, ka lioki m'i ki tc taha Marangai. Ko Koramia te ingoa o tenei tangata. Kua eke noa atu ia kite kaipukc ite tamarikitanga ; i tae ia ki te Tuarakc, i kite ia i te haupapa c takoto hacre ana i runga i nga taio reira. Itinioua rerenga ratou ko nga l'oatuki ki nga tahataha 0 Awherika. Oke tonu tana tangata kite rere ; he maia tera matau. Otiia, kahorc ona moni liei hoko kaipuke, hei hoko kai. Whakauaua noa ia, kihai te tangata i whakarongo ki ana meatanga. I haerc atu ia i etahi kainga o Oropi ki etahi kite rapu kaipuke mona hei katve i a ia i reira pu. I kataina ia c etahi tangita, ko etahi i wehi ki tc hacre talii me ia. I mea etahi, ekore e taea te rere kite poronga mai otc moana. Ko chinu i mea, tera ano tetahi arai kei waenganui o te ao, a, ekore e atu te kaipuke i taua mea —i mea lioki, ehara te ao ite irlea porotaitaka. Tolie pu a Koramia, ehara te ao i te mea pararahi; kua maha ana tirohanga kite meatanga ote tai, a matau pu ia ehara te moana i te mania. 1 matau ia ite mea c rere uei i te moaua, ka whakatata atu kite awa, ko tc keokeonga o tiga maiinga kua kitea, miiri mai ko nga rakau o nga taha ; a ka tatata te puke ka kitea te take o nga maiinga, me nga laone o nga tahataha. I matau anohoki ia, kite kaipuke c rere nei kite moana, ko tc puke e kitea ana a, ngaro aua i tc tirohanga ; kakitea atu ko nga rewa, roa noa, ko nga pito kau o nga re\va e kitea ana, naivai, a—torengi ana i le tirohanga. Ko tc mea tenei i matauria ai e ia, r porotaitaka ana te ao. f'l'cra atu te roanga.]