HE KORERO I TE AHUA O TE WHENUA O TE WAI POUNAMU,

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 21, 11 October 1849, Page 4

HE KORERO I TE AHUA O TE WHENUA O TE WAI POUNAMU,

(He roanga no tera kua taia.) Ko nga tangata o Te Moana Pounamu no

Ngatitahu, no Ngatitama. I nga tau 23 ka pahemo i nohoia katoatia te motu ki whakatu kite taha kite Tonga o Wairau, a, Taitapu. Ko Ngatiapa i noho ki Ko Ngatetumatakokiri i nolio ki Taitapu Wharekauri me Whakatu. Ko Rangitanc i nolio ki o Ohiere,me te raorao hoki o Wairau. I te tau 1827 hacre akc ana a te Rauparaha, me nga tangata o Kawhia, a, tauria ana aua iwi. I Waimia nga parekura, i letahi wahi pahaki atu o Whakatu, ki Motuaka hoki, me Taitapu. He wa maioro kau taua tahataha, otira, he maioro aha i te taua, tokowha rawa ano nga putanga o Ngatetumata kokiri. j Whakaraua iho a Ngatiapa, ko nga putanga o Rangitnne tokowhitu pu i nga hanga o te whainga. Ko aua tokowhitu pu i ora ake i te patunga, rere ana ki nga maunga o te nmno whenua ki Wairau, ki Waitohe. Ko etahi o taua whati (tokoono pea) e noho mai nei ano i aua maunga; ko to ratou oranga ki reira, he roi, he tuna, he manu, lie mea reti. He iwi nui a Ngatitahu i mua ai, lie maha a ratou unuhanga atu kite whawhai ki nga taua haere ake. Ite parekura ki Whak&pai i a Ngatitahu te papa; ko te hinganga tM*a o Tipaki te kai wlmkahau o nga taua o Te Rauparaha, he tokomaha o te taua i mate i taua kekeritanga. I te parekura i muri iho, ka mate ko Ngatitahu ; kotahi wahanga o ratou i inotu atu i te nuinga, a, whati apa ki nga maunga o te msnowhenua, arumia ana c te taua, no reira, whati haere ana, a noho rawa atu i te taha T'uauru o te Moana Pou-

namu. Te tae atu lioki te taua ki taua walii, i whakawarea tonu'ia ratou kite taha marangai, i arataki liaere taua whati i nga awa o Taramakau, me Arahura,a taurawa ratouki raro ko nga kainga c nolio mai nei ratou.

Ko tenei i noho ki Wairau a Te Rangitane, me tera i noho ki Taitapu aTe Ngatitumakokiri, i ahu te haere rauta kite Moana l'ounamu, i ra nga roto o Rotoiti, o Rotorua, ira Mawiiera lioki. Aru haere ana a Kawliia i taua ara me kore ra nei c puta ki tua ki Arahura kite patu i taua wliati. Te taea te whai i te kino o te sra, lioki mai ana tera ki Kiwliia ki nga taha moana, a, noho rawa atu i Kakapo, i Rangitoto. No muri ka maranga te taua a Niho, he

toa taua koroke no roto i a Te Rauparaha ma. Ko tona taua i ahu rate tai-tuauru, ka haere whaka-te-tahataha ki Arahura kite patu i a Ngatitahu, kite tiki pounamu lioki, Ko Whanganui te walii i noho ai a Niho ratou ko nga tangata, i tata tera ki Taitapu ki tetahi awa whai wharo. I te taenga ake ki Karamea, ki Kawatiri, koia te kekeritanga i ko-'' rcrolia o ail i te timatanga o tenei pukapuka. Otira ko nga mca i puta, ahu ana te haere ki Arahura. He ara kino tena, he hiakai tena,' he taua tena, heaha ki a Te Nilio, —haere marire ana, a, tae noa ki Arahura.

Kihai roa te whainga ka mate ko Ngatitahu, whakaorangia ana ctahi. Ko tc kai nei, ate pounamu, he taru koa ki era walii ; he nui te pounamu i riro i te taua, ko ctahi o taua imnga i noho tonu ki Arahura, kite oro ite Merc, i te Hcitiki. Ko Tuliuru te rnngatira o Ngatitahu kite taha tuiuiru o Te Wai Pounamu—e ora mai nei ano taua kaumatua pai ; kei Taramakau te kuiugn. Ite taenga atu o Niho ki Arahura, e whakuraua a Tuliuru ratou ko n»a t-ingata, otira, ko nga whakaaro o te taua i nui kite pounainu, a, moea ana nga wahine 0 Ngatitahu e Kawhia, a, noho rawa iho. Ko te mea tenei i whakahokia ai a Tuhnru ki ana kainga. Koa iho, lioki ana a Tc Niho, ki ana kainga 1 Whanganui i Taitapu; otiia, liono tonu te tono o ana pononga ki Arahura kite tiki pounamu, a, he mea ano ka haere ia ki reira. Ko nga tangata i mahue ki Arahuru whakauru ana ki roto ki a Ngatitahu. Ko nga tangata o nga kainga o Kararoa, o Mawiiera, o Taramakau, a, haere noa kite Tonga ki Whakatupu—ki te huihui aua tangata 97. He ngakinga riivai mete taro a ratou kei Kararoa, me Taramakau, a, no muri o te taenga atu ote kai, tuhi o tenei, i te tau 1847, kua ngaki ratou i te riwai kite wahapu o Kaivatiri. Ko te takiwa ki Kawatiri me a ratou ngakinga tawhito eono te kau (60) mnero. Te mea i aliu ki reira ngaki ai, kia tatata kau atu ki Wliakatu, kite hoko i a ratou mea. Ite tau 18 47, i whiivhi ratou ki ctahi mei kanga liei purapura; kahore ia hemerengi, he paukena, he puka, he keha—■ kihai hoki i whiwhi i tc poaka, i te nanenane, he kino whakahara no te ara, ekore e puta atu ki o ratou kainga nga mea pera. Katahi ano ka kitea te poaka, e etahi o a ratou taitamariki, i te taenga mai ki nga kainga i tenei taha ki whakatu.* Kahore a ratou paraikete—kahore he toki rino—he pu, he tupeka ; lieoi nei nga mea pakeha i a ratou erua kohue, na te hunga haere atu i Otakou i kawa atu, a, liokoa ana kite pounartiu;, Kahore a ' rapa, he tiwai kau nga waka, makari ake nei, ekore lioki era tahatalia e hiia, i te puchu tonu o to reira moana. He nui te ngohi,'he inanga, (he mohi pea ki Ngapuhi), e mau. mai ana i nga tangata i roto i nga awa o aua walii; ko nga marama o Okctopa, o Nohema mui ai. Ko taua ngohi he mea whakapaka, liei oranga mo te Hotoke. Ko te kai tenei o te tangata haere ki nga ara whaka-te-manowhenim, whaka-te-tahataha ra nei, i te i te hekenga ki tenei pari, ki tenei pari, e mama ana hoki taua kai ki te pikaukau haere. E mau mai ana hoki to tini o te upukuroro ina haoa te kupenga. [Kei muri te roanga.]

* Kotahi pea taa, chia ra net tnaratua kokiri, k» kawea atu e nga tangata o Taitapu ki Arahura oga poaka etoru ; erua uwhs, ho te tourawhl } ma era pea ka tioibaerete poaka ki era wahi.