Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 18, 30 August 1849, Page 3

I tetahi o nga "Karere Maori" o mua, i tukua atu ki a koutou etahi korero mo te ritenga o nga mangumangu o Poi Hakena. E hiahia tonu to nga iwi matau kia rongo i nga tikanga o nga iwi c kuwarc ana. Ka rongo nga iwi e haerc ake ana kite matauranga ki nga ritenga o nga iwi e ngaro ana i tc kuwaretanga o te he, ko reira pa ai te hialiia kia t ira kite rapu i nga tikai.ga e marama haerc ai te hincngaro. Ka tukua atu nci ki a koutou, hci korero, etalii o nga ritcnga o nga lnangtiniangu o Poi Hakcna. E rongo koutou (ua korerotia nga mea ka taia nei) ki ta ratou kino ki nga wahine—ae ra, he penei tonu te kino o nga iwi e noho ana i te he, ki a ratou wahinc. E rahi ake ana pea te kino o te mangumangu o Poi Hakcna ki nga wahine i to nga iwi ke atu, inahoki, ckore a ratau whai-a-ipo e tohungia ; he mea ta ki tc rak&u, takoto ana, ka tikawea ki a ratou wliarc, (he liiako rakau nei he mea wliakatu.) He korero whai-a-ipo kei raro ilio nei, i kitea tenei ki Poiti Makuare i nga tau kua pahure. " Kotalii kotiro nei, he mangumangn e nrunmarimiia ana c tet ilii mea tane ; no Poi Hakcna raua. Te taenga atu otc tane ki taua kotiro, te makanga atu ote patu kite anjanga, kei wliara koe ! takoto ana te kotiro, engia ano kua mate. Ka man te tsngata ra ki tc kotiro, ka tikawei ki tc tuara me tc putea , e maua nei; te taenga atu ki tana ahi tau ! ki raro kite whenua taua kotiro, hore he ngoi, hore he aha. Takoto nei, takoto nei, a— ka oraora kau ake te liotira ra. Ka kite ntu ia i tana whai-a-ipo c titiro makutu ana ki nga whfetu o to rangi.— Kite atu ana ia i tctahi pelia-rakau e takoto mai ana, ngoki atu ana ia ki reira wharoro ai. Taliuri rawa mai tana kai-nruaru kua kuhii ke te iho kite take rakau. Te rapunga i rapu ai tera, aue! he ana te manawa. No ka taca tawliiti te lnerenaa o tc tangata ra ki tc rapu, ka inaranga taua wahine, ka tu, ka rere. " Kihat tcnei kotiro i pii kia noho ki tona iwi; ko tana tera i pai ai, kia noho kite Pakclia. He roa tona nohoanga ki tc whare o tctahi wahine Pakcha ratou ko tona whanau. Noho nei, noho nei, tikina mai ana e tona

hapu, taugohia ana, ka riro. I a ratou tatauranga i mnri iho o tenei, tukitukia ana taua waliine, mate tonu atu !" Hf. RITENGA NA TE MaNOVMANGU o PoiTI MaKUARE, I Pol H.4KENA. " He tini noa atu nga ritenga o nga tangata ake o tenei motu whakahara, c mea ana matou ko te Ku'ara te mea nui. He takitahi to to Pakelia kitenga i tenei tu ritenga, no reira i whakaaro ai kia taia enei korcro kia rongo tc rau ki ana ritenga rere ke. Ehara i te tauliou te kai tuhituhi o enei mea: kiia tatinga i:i ki aua ritenga, no konci i tika ai tenei tuliituliinga. He ritenga tenei mo nga tanc anake; he whakatapokoranga mo nga taitamariki ki roto k, nga runanga kaumatua —ki nga runanga korero taua, me era' ritenga nui c tangotangohia ana e nga kaumatua, me nga maia i roto i nga hapu. Me he mea, ka kitea tc maia o nga taitamariki i roto i cnci meatanga, ka uru ratou ki ngu runanga o nga toa o taua iivi;—otiia, ka kitea te hauatanga—te maia-kore i roto i. enei huihuingß, ka pana ki walio i nga runanga, ka whiua ki roto ki nga pnni waliine noho ai, horcrawa, horerawaraiva e tukua atu ki nga nohoanga tanc. No tc ata o tetahi o nga ra pai o te Rau-1 mati, ka kitea tc tini o nga hapu o tc mangu- | mangu c lickc iho ana i nga maunga o I'oiti :

Makuare, ki to ivialii 1 ta ratou liica nui i tc Kipara. Ua karangatia cnei huihuinga, ka man ake te rongo o nga lioa riri, a, ka urn katoa kite whnkaniinenga kotahi. Ka pa to karanga nei "Ku-i." I-Io wliakao tcnci na tetahi ki tctalii. Ko konci nga waliinc rere mai ai ki roto ki nga awaawa. Na te liapu nana ake nga taitamariki tc timatanga o nga ritenga. Ka pa ta ratou karanga; tau tc wheoro i roto i te ngaliereliere, ano, he talicke;l Ka mutu ta ratou, ka whakao tcnci liapu, me tenei hapu, poto noa te whakaininenga. Mutu pu i konei, liore lie kiki, liore lie aha j heoiano nga mea i rangona ko te tangi mai o te manu i runga i te rau-rekau, tne tc wliakapu mai o te kuri moliono. Katahi ka huihui mai nga koroheke i roto i tenei liapu, i roto i tenei hapu, ka rcre ki tahaki korerorero ai. Ka maranga ki runga nga taitamariki, ka m.m ki nga patiti, taliuri rawa ake, kua titorehia mai nga hiako o nga , rakau tu tata ki taua wahi. Ka pa ano te karanga o nga tanguta katoa, muri iho ka karapotia mai te nolioanga o taua iwi; n, ka whakautia nga ahi. Takirima, takiouo ran tangata o nga minenga penei; e haere talianga ana, ko tc kiri he mea whakniroirp ki tc taiaiva. Kopurepure ana nga matcnpa o taua iwi i te hunga o te parera ua huiluu ki temea penei, a, hcringaringa—ringaringa kau to nga tane; te patiti noa, tc tao noa, me era atu patu. Ko runga i te manga rakau tctalii koroheke noho mai ai whakataka ai i tcna poi; he rakau pararalii, he mea whakaawaawa, here rawa ki te hiako rakau hei tau. Ko taua koroheke i meinga he atua, a te piupiunga o taua porotiti, ka ngunguru koia ano e koe! ti ana nga tarings. Ka arahina mai nga taitamariki i konci, e o ratou matua, e o ratou whanaunga keke atu ranei; a, ka whakaluia tc Kipara, to ratou waiata. Ko nga kupu o taua waiata koia tenei—he whakaatu ki aua taitamariki, nga whakamamaetanga mo ratou. Ko te timatanga o tcnci whakamamaetanga kci te unuhanga o tctalii o nganiho o aua t.imariki. Orea ana tetahi puta kite rakau e tupu ana i tc wao ; komotia ana tctalii rakau ki taua puta lici unuhanga 1110 tc niho ; ivhakapakia ana tc niho ki tana rakau—ko tctalii tangata ki tc pupuri i tc anganga o te taitatamariki, ko tetahi tangata ki tc pehi mai i tc matenga, te panga c pa ai te niho ki tc rakau, marcre katoa ; lie mea ano ka riro ake te niho mo tetahi wahi ote tako. Ko ctahi o nga tangata ki tc talia o aua taitamariki me nga " marie" (a ratou patu,) kite whakaoho, me te karanga atu ki.i tino tukitukia; ko etalii ka mau kite kiripaka, .1, ka haca te tuara otc tangata i nnuhia rate niho ; eru.i hacnga ki te tuara, kotahi ki runga ki tctalii pokohiwi, kotahi ki tctalii. Mehemea, ka mataku, ka tare ranei tc taitamariki ra i taua meatanga, ka pa tc karanga otc kai-matakitaki; katahi tangihanga o te umere, ka rua, ka toru rangona ana ki tawliiti. Ka meinga i konei kia pcia atu taua tangata i aue kau ra i te nolioanga, ite runanga o nga tane; kia kaua ia c whakauru ki roto kite hunga hapai-taua, ki nga nolioanga korcro, ki nga aha, ki nga aha. Ka pa, i konei, te karanga ki nga waliinc, ka tae mai ki taua whakaminenga, ka tukua atu taua tangata kia arahina atu lici hoi noho mo ratou ko nga tamatiki; a, ekore o tukua kia uru ki nga minenga tane i muri atu. Otira, me he mea, kaliore he mataku, kaliorc he uuetanga o taua tangata i te hacnga o tona tuara, i to unuhanga o tona niho, i tc piupiunga o nga patu o nga hoa ki runga kite matenga—katahi ka meinga kia uru ia ki nga taua, ki nga aruarumanga kaingaru, me era atu malii o tona hapu. Mutu kau ano tcnci, ka kurapotia mai ano te nolioanga o nga tino koreheke o nga liapu, ka arahina taua korokc i kitca net tana maia, ki roto ; a, ka hoatu ki a ia tetahi koliatu pai. * No tc maunga o taua kohatu kite ringa, o tana korekc, ka inoia e aua kaumatua ; tohe, tolie, tolie, tc tukua atu. Na, ka alma whakatakariri aua koroheke, ka meinga kia whakamatea taua tangata mo tona tohe kite pupuri itc kohatu. Me lie mea ka rongo taua tangata ki a ratou whakapati, ki a ratou kupu whakamataku ranei, a, ka hoatu te kohatu—ka pa te aue o tana minenga, a ka pcia taua tangata, ka whiua ki nga waliinc.— Mehcmca ka kaha tonu taua korokc kite pupuri i taua kohatu, mutu noa tc tolienga o aua koroheke—ka tangi tc waiata, ka whiri tc waewae, a, ka uru katoa kite tnupatupalu.— Ko taua taitamariki ka tukua ki mua, ki tc whakaka, kia kitca ai tona maia, 111 c te tikao te hapai o tana patu. Ite niutiinga otc taupatupatu ka pa te karanga—- " Taku rci, taku rei, taku rei ka whati ka whakaaro ka maoa mai te kai i nga waliinc, ka tangihia te waiata, ka haere kite kai j tika raiva te haere o tcnci kapa, o tenei kapa, mc te waiata haere e ratou tae noa ki tc kohoanga c kai ai, ka tuku ki raro. Iv 6 te kai, he kaingaru, hcaha noa, he mea tunu e nga wahine : ka mutu te kai ka takoto ki tc nioe. Moe iho ao ake, kahore kau h c tangata e kitea ki reira, tu kau ajia ko ng a

• rakau i titorchia ra nga hiako; rerere kan 1 ana i te wao nga pungareliu o nga kanga alii.' , He tanumancia, na te mangumanou. " E tu a rite ana to ratou tamimanga ki tc . tatou ; nliakoa kiritca, aliakoa kiri mangu j tona tukunga iho, " lie ncliu ki tc neliu, he j pungareliu kite pungareliu !" Kotahi anc f kitcnga o te tamimanga penei c matou ; otira 3 k.i hokia ki taua meatanga nga whakaaro, k;i t pnpu to aroha o te ngakau. Ko " I'iri" te . ingoa pnkelia o te tangatn ka korerotia nei ; he boa nolio talii ia me matou i te koraha.— He maha nga mairo i haere noa ai mntou kc I'iri i runga i te hoilio—he maha ana korcrc ki a matou ki nga ritenga o tona iivi—koivai i ' hua ai, c mate waive ia, e kite inaton i nga ' ritenga o tona tapuketanga, | I haere talii ia me tetalii hoa o maton ki Ilini, (te taone o Poi ITaketia) no tc taenga ki reira, whakarerea ana tona kaliu huru, niau ana ki nga kaliu Pakeha. EOllO nga wiki i ngaro atu i ton* kainga, no tc hokinga, v.'hat karerca ana nga kaliu Pnkelia, a, man ana auo . ki 011 a kakahu .'lite. Kiliai i roa, ka pa te mate ki a ia ; ko te mato e ngan nci i te rei o te tangita. I nga wlienua werawera linhoro tonu te haere ote mate. Kokol.an ra inai e tona iivi, e liahana ana te kiri, kauhoalia ana 0 ratou ki to ratou kainga ; men ilio ana, 111cnke ia marcre, a, ekore e pai kia mate kite kainga tangata ; engtiri, kia hemo atu ki 0111 ivhanannga, ki tona iwi. E torn auo liaora i paliika i tc kawenua atu ki tc kainga o nga whanaunga, ka mnte ia ; po rua i muri ilio o tc hekenga, haere aua matou ki tc matakitaki 1 tona tammianea. Ka moiri tc ra ki runga, ka tanumia ia. E awhiowhio haere ana tc awa o Makuarc i roto i nga rakau, 111 c te walii turn i mcinga 111 i tukotoranga mo I'iri. Mau ana nga hoa ki nga 110 nonohi, (ko a ratou nica era e keria ai te popo i roto i te raknu kiiriiiunga) hohoro tonu to kcri i te rua, kotahi lnaro, harauga te roa, erua whatianga te whatiui. Tangohia inai nna tc pimvai mete r.m rekan hei wh iriki 1110 1 rotoitepoki. Takaia aua te tupapaku ki tona pnraikete ! walio ake ko te huru; ko J nga turi, lie men whakapepeke ki runga. Ka oli te takatakai, tukutukiiu una tc tupapaku ki roto kite pokn; panga iho ana nga ratirekau 1110 runga. Alaka ana n:;a hiako rakau ki riin.:a ki fe ]ioka, hei ami 1110 te tupapaku kei puta iho te oneone ; (ekore hold te one c tata ki ona tupapaku,) tauumia ana a runga o nga hiako kite oneone, he inea luahu. I nga wa e rere ana, ka kurtipopo te hiako i araia ai le poka : a, ka taka te one ki roto ki te poka. Taiepa rawa taua urupa; wliakairohia nna tc toliu o tc tupapaku ki 11/ a tiui rakau e tupu ana ki taua walii, ekore lioki ratou e maiau kite tuliitnhi. Ka wailio era hei toliu, a— taka noa le tini ote w.i, 110 le rae:i i ngoto pu ana haeh'enga ki ngi rakau. Kil oti tenei, ka lmiliiii; (ekore te waliino e tuktia kia urn ki cnei meatanga) whakapuaki nna i nga kupu whakap;ii 1110 le tupapaku ; ic mutunga iho o tenei, ka uuc nui ratou katoa. Ka riio nga tine ki tidiaki, whaktata' mai :111a nga tvahinc; ka mau ki tc kota kuku, ka tangi kotikoti, lieke ana haere te loto i a ratou haehacnga ; roa 110 a c kopikopikoana kite tuahu o taua urupa, kotahi anetanga nui, hserc ana ratou. Ko te otinga tenei oau 1 ritenga. No te tane anake tenei tu tamimanga. 1 etahi walii o atu ivltcnua, ka mate lie waltiuc, ka keria lie pokn, ka maka kautia ki roto, ka wailio ki reira takoto ni. Otiia, i nga walii kite ton':;!, ka whukapaia te tann 1110 tc lva liine, e nga kotiro, me nga o le kainga. Ka titoa he tangi 1110 te tupapaku, a, pahtirc noa te tail e w.iiata ana te liitnga 01a 1110 uin tupapaku. Ekore aua liiangiunaiiga e whakaliua 110 a i ingoa o te hung.i kua mate ; a, ekore a ratou korcro e whakahaerea ki tc liunga mate. Heoi nei to ratou meatanga ki te aranga mai otc tinana—" Hinga tbo he kiri mangu ; j ara ake he kiritea !" Ko to ratou whakaaro tenei—he kiri inangu a ratou i te matenga ai, ka ara ake ratou i te mate, ka ma te kiri.— Ko te take tenei o to tatou whakaaro, —110 te liahunga o ctahi o ratmi tupapaku kua kaliore te mangu o tc kiri, otiia, 111 a tonu. I loki konohi ana, hoki poururu ana matou ite tauumanxa o L'iri. I luuri iho o tenei ka tupuria etc huru rau-rekau te urupa. Tatangi ana nga wai maram.i o te awa—e tar J haere ana i te pihe 1110 te hoa—te hoa o te Pakeha 1"

* He koliatu piata pu; ki to rntou wliakaaro i ahu inai ito Alua—be luca whakahiua kin raluu l->ua KoImtu.