Ko te Whakawakanga o MARORO.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 13, 21 June 1849, Page 3

Ko te Whakawakanga o MARORO.

(He roanga no tera kua taia.) Ko Mania, he kai mahi i te Porihi— E matau ana ahau kite herehere. I korero au kite herehere nei ite Parairei, ite 23 o Maehe, ite!) o nga liaora ote ata. I matau au ko te 9 ia o nga liaora, no taku tirohanga ki tetalii karaka i tetalii wiiare waipiro. Ko te 4- ia ote malii—i haere ma te liunratii wliakaroto ite ahunga atu kite Pa-raki-hoia whnka To Aro. He roa to maua tunga kaliore kau i korero. Na te lierehere nei te kupu mataati, i mea ia, " Kua maru etalii Pakelia." lui atu au, tokohia nga Pakelia; mea mai ana ia lokowha —3 nga tamariki kotalii k<iumatua. I ui atu lioki ki te walii i patua ai ; ka mea ia, i patua kite Imarahi haere ftu ki Porirua. Alea atu au, " Kol.ca koe, i akoe e liaere na?" Mea mai ana ia, " Ko te wiiare o Torr abau." mea ia, ko te utu ia i nga taong.i i riro i a ia i niua atu. I mea ia, kotalii p uina, kotahi lierene, ine te liikipene. Heoi nei i.?a kupu. He hate wliero to te lierehere nei i reira ; lie haikete ma, mete paraikcte. He potai ano tana he penei me tenei i wliakaaria nei. Uiuinga peketua. —1 kite au ite liaora ite wiiare ivaipiro, mutunga mai i te talia maui o te liuaralii haere whaka-te-Aro. He perek; tetahi wahi o taua whare, lie rakau tetalii walii. Ko te uliare i tawalii atu ote fwharetiaki moni. Eliara ite mea ui e au, 1 tirohia

' e an i* roto o tc whare, kite ana i te karaka i tirohia e an inuri lata ilio o taku tutak'nga . le herehere : kua paliika iti i te haora. [Whakaaria ana i konei tetahi wati ki tc kai-korero, i kite 3 o nga haora ite whakakitenga ai—Meinga atu ana ki a ia kia korcrotia mai te haora o te wati. Mea mai am ia, kua taka kite toru o nga haora: kahore nga mineti i mautauria e ia.] I an i Akarana i te malii Porihi ahau ; k( taku mahi ano ia i te marania o Aperira km pahuri, a, mohoac nolio nei au. I taku rongo nga kite patunga ra, kahore au i alia ; i wlia kaaroaro kau au, i rapurapu kite tangata na na taua patunga : he Pakeha ranei, lw tanga ta Maori ranei. I tc 1o te haora ka rong< 1 ano au ki taua patunga ki a Mohi, e mahi nc ki a Lyall te kai pokepoke paraoa. No t< 8 ka mahi au ; no te 1 ka mutu : 5 lnora. ' He kai mahi ke atu, i te mimuiga ilio o taki ! malii Porihi. Ite 1 ka mutu ilio turn, ki 1 taka mai he tangata ke; no reira ka haere ai 'ki tc Paraki ole Porihi. Kahore i whaka- '' puakina kite tangatu nga kupu mai ole lien : here ki au. Haere atu ana au ite Paraki ' to 2 o nga haora. Kahore i rangona cau te | talii mea kite Paraki. Kihai au i korero : ■ warcware au. He mahi ano ia naku. Ite | o nga haora, ka haere main ko te herehen ! nei kite whare turoro. I kite au ite here [ here nei itolo nga haora e tu tata ana ki t< : Paraki. I kite au i tona turanga i walio { haere noa. I haerere kau au. I haere talii 1 i noho talii maua ate-1 o nga haora. Kahori he kupu ako mai iau i mea mo te kohuri i i roto i te ra ; cngari no te pihikatanga o te< 0 nga haora, kahore kau i mua ata. Toko | I*ll,l maua nga tangata niaori i tonoa kia tiro- ! tirohia haeretia taua patunga; ko te mea ten; ' i haere atu ai au i te huarahi whaka-te-Aro. Kahore kau aku kupu i reira kite herchere nei. Taku inatau kite herchere nei no taku haerenga mai ki konei i Akarana. Kahore an i mea kite tangata e tupato ana au. Kihai au i tupato kite herchere, engari no taku rongonga ki ana kakahu, a, he potai hoia c mnu ana i a ia, katalii au ka tupato. No te aliiahi tenei, no te taenga mai o te Kaivana, raua ko te Kepi —kua pouri. I te panga o te tupato ki taku ngakau, ii, muri iho, kahore aku kupu kite tangata. I tirohia noatia a au te haora. Ko maua ko te herehere nei i reira i taku tirohanga ai kite haora. _ . William Martin —kai malii ote Porihi. I te whare ahau o Branks i te 23 o Maelie, i te 11 o nga liaofa. He mea tono i haere ai maua ko haihona Hopwood kite whare o Branks. I kite au i a Branks i reira; lie mea wahi te inatenga. He toki taku i kite ai i reira : taia tonu kite tupspaku. I te Mane i muri iho kitea ana e ahau tetahi toroiho; maka ana toku toliu ki a, hoatu ana ki a H iihana Ilopwood. He toliu ano kei aun toroiho i runga atu i toku toliu, ko te toliu tenei —Henry St. Hill. Uiuinga peketu i —No te Mane au i kite ai 1 n«a toroiho i roto i tetahi pouaka. Kihai taua pouaka i kiia. Itie au kite whare i mua atu. Kahore i tiakina tonutia cau : tera atu ano pea etahi ite ivliare. Kahore i niahue tcMhi Porihimana kite tiaki. Mary Ann Seed —E nolio ana ahau kite huarahi o Porirua, mau« ko taku Matua kcke 11. Seed. E mahara ana au kite korerotanga mai o tetahi tangata nuori ki au i te Wenerci i mua atu o te putanga ra. I roto an i te whare : iui mai ia ki taku matua: i niea ia kua whakaae taku maiua kia ho itu mom tetahi pea putu : i mea atu hu, i raro atu i te huarahi i tiku Matua: i ui m>i ia ki taku mitua waliine, me tana kotiro malii: iui iraihoki ia ki i te whare o Branks, mea atu ana au, " Kei te i ara i raro alu na." He tarau, mete parai- , kete nga kakahu, He potai tawhito i runga

i te ill iteng.i —o mea ana au lie potai lioia ; kaliore lie wliika i rung.i. Ko to hereheru nei te tangata i kitea e aliau. (Ni te kaiwhakawa.) Oku tan i te whanautanga inai 11. E matau ana au ka tatatata te mate ki te liereliere nei i aku knpu e whakapuaki nei au : e matau pu ana au ko ia nei ano taku tangata i kite ai au. Uiuinga tuarua —No te poo te Wenerei to liereliere nei i ui ai ki a Branks: ka walii to ono kite wliitu o nga liaor.t. E haere ake ana ko te pouri mona. No te Taitei te pa-

tunga. Kuliore au i matau ki tenci tangata i mu i atu. He tokomalia nga tangata maori e haerere ana i taua liuaralii. E liono ana to ratou liaere mai kite wliare o t>ku Matua.—■ He mea ano e rite tonu ana to alma o nga tangata maori. I kite aliau i a iii tc wliare Porihi : i matau au ki a ia i reira, me au e inatau atu nei. I aw.ingawanga au i taku orokokitenga i aia i reira: no te meatanga o tc kai-whakawa kia liipokia ia kit; paraikcte, katalii ka matmria ia c aliau. Kiliai i ralii ake taku matau ki aia i tenci w.ihi: otira, e matau ana au ko ia ano te tangata, Ko taku matau ki a ia e mii ake aua pea i konei, 110 te mea i kitea ia e aliau i te wliare-Porihi : i tona haerenga i aim utu kite ara liaere kite wlmre i waeiiga liuaralii ; e aim ana te rere 0 taua ara whaka-te-wliare o Branks i patua na: i kite i te aluuiga atu ote liereliere nei kite kiinga o Walls—te lira tika ntu kite kainga o Branks, no te taenga kite kainga tiwhito o Wall, ka torangi ia i taku tirohanga. Kiliai au i mea, i kuwaic au kite ara 1 liaere ai ia. William Holme, hailiona-Porihi —I kite au i te tangohanga o tetalii paraikcte, me nga toroilio e Duncan ite liereliere nei. lau e tiaki ana aua mea, i kawea c au ki taku ruma; i tiakina e au aua mea, a, te ata, lioatu ana o au ki a liailiona Holmes. Wiremu Tako—Tako ngaungaung.a ra nei. E matau ana au ki tc liereliere nei ; i kite.i i.i c aliau i te Mane, i te "2.'5 o Maehe, e horoi ana i ana kakaliu kite talia o tetalii wharekarakia liou i Kumutoto. He toroiho tana i lioroi ai. E lieke ana ite puke ; ka tae au kite ake o tc whare-karakia, ka kite atu e lioroi ana tc hereheae nei i tetalii toroilio, lie paraikcte ito tiura. I kite atu an c lioroi ana i ana toroilio kite wai ; e aliu inai ana te tuara. liapnrapuana taku wliakaaro_; ka mea lioki au lie niiinguniaiigu lie Awliarikana, tu ana au. Ka wliakawiria ng 1 kakaliu ka kite atu au c alma ke ana tc wai ; c pouri ana, 111 cte p"»kenga itc toto. I pera to alma ote wai mete wai lioroinga aikilia it a toto te ilm. Ka mutu to whakawiri nga kakaliu, wailio ana e te liereliere nei i tona talia : a, kite ana mi kiliai i 111:1, mau ano tc parn, mete toto nei. Uiuinga tuarua—Kua paliika i te 10 o nga liaora ; wahi iti nei i paliika ite 10. Ko taua wai e rere ana kite talia ote liuaralii ;ko te nolioanga ote Porihi kei tera talia. E lioroi ana i roto i tew ii. I kite te liereliere nei i au i mua o te wli >kaw!iirin™a o nga tarautete. 1 wliero pu te wai: i penei te where mete lioroinga rmga o tetalii tangata i pokea kite toto ote okanga o tetalii poaka. E rere mai ana tma wai i te wliare lianga pia. K p.iriipartt ana i te uanga o tu ua : ki:ino nu i kite 110 a e paruparu alia i te meatanga o te wliare li.inga pia : engari ano ite rangi 11a. Kua kite au ite lioroinga kakaliu kite tapu. Horerawa aku kiki kite nga ra ano kite wliare wliakawa : i taku kitenga e arahina ana tc tangata kite wliarcwltakawa, ka wliakaaro au ko tc tangata ter<i i kitea e aliau e lioroi ana i nga kakaliu ki to awa. ltichnrd Barry—kai-tiakio te whnre-here-liere —E muliara ana eliau kite whakatapokoranga mai o tenei tangata ki tc wliare liereliere. No tc Wenerei, i te 21 o Maelic ka tukua ia ; 110 te 8 o nga haora o te ata ka tukua ia. I tona haerengn ko nga kakaliu enei —lie paraikite tawhito, lie hate whero, lie potai lioia, kaliore lie wliika o runga; me to kouina ma, kua tawhito i te kakahuranga. Arthur Edward M Donogh, tuarua o te kai malii Porihi—He whakaari taku i tetalii wati, i tangohia mai i a Catharine Tracy, pononga o Mr. Paul: iau e tiakiana» i te tangohanga mai, a, molioa e noho nei. Catherine Tracy, pononga o Mr. Paul, to 65 Poneke—l noho ia ki Te Aro i mua ai, i runsa atu ote wliara karakia. E mahara ana au i ta whakaaringa o tetalii wati, e tetalii taliga maori. No te Parairei ite23 o Maehc. I reira a Barbin ; he mea karanga ia noku. Kotalii pauna, erima liereni i lioatu e au mo taua wati. Ko te wati ano len ii hnkoa c au. Kei .au nei te nama —koia tenci, 1332. I pu—kapukatia e au te hoatutang* o aua moni, ko te pukapuka tenei: i lioatu tauo wati e ahau ki a Mr. M'Donough. Uiuinga tuarua —Kaliore au i kite i tc here here nei i mua atu. Matau pu au ko te tangata tenei. Kaliore oku tohu, otira, e matau an lauko ia nei ano. Kua kitea e aliau te kai niahi o te wliare liereliere : kaliore aku maharatanga ki a ratou e haere ana, me ko te liereliere nei i roto i a ratou. No tc 9 o nga haora ka hokoa e an tc wati : 110 rauaiiiuaatit rauei, no nuirinitni mai ranei '< kotalii pea to

kau mineti ite hokonga ai. He kakahu kiki to te herehere, he toroiho ranei, he tarautete ranei, ekoro au ea te matau. He paraikete tona, he potai kiepa. Kihai au i titiro atu ki ana tarautete anake: i mea ahau i liiki: kahorc oku maharatanga o maroke ana ranei, e maku ana ranei. Kahore he toto o runga l kitea e au. Thomas Barben, kai-tuhitulu —I te Aro ahau i te Parairei i te 23 o Maehe i te 10 pea o nea haora, ekore au e tino matau kite haora oreira. I kite au i a.Cath. Tracey e korero ana rauako te herehere nei kite wati. I pukapukatia te rironga o nga moni mo te wati; e mau i taku ringa nei te pukapuka. Ko te herehere nei te kai hoko o te wati. Uiuinga tuarua —I pahika ranei te 10 o nga haora, kihai ranei ia te tae kite 10. Erima minetc o taku turanga ki reira. Na M|hi Paul i kawe mai te pukapuka : i mea tojiu au ko te tangata ano tcna: ite tuatahi wanga ana uhau. Ko tenei, e marama ak? ana oku whakaaro ki a ia. He kiki ona i reira; i ahua ma aua mea: kihai i maku : kahore he toto i kitea e ahau. William Neale, kai lianga wati—l matau au ki a John Branks—e matou ana au ki Una wati, e rua aku hanganga, i te tau 1847 tetahi, ko te rua o nga hanganga i te marama o Hune kua pahemo. Nana te wati i whakaana nei; ko nga whika o roto koia enei —2332. Ko nga whika ena i tuhia ki taku pukapuka. Ko nga tuhinga enci o taku) pukapuka—- " Hune te 2, Will. Calhcarts London—2332 Branks, 45." I lioatu taua wati ki tetahi tai tamariki, ko Hill te ingoa; na Branks te kupu i hoatu ai. Muri iho o tenei kitea ana taua wati e au, e mau ana i a Branks. Ko te kupu mai ki au, he mea korero ngutu. I tae mai ki nu a Branks i roto i nga marama e toru ka paliika nei, kia whakatikatikaia te takanga 0 tona wati. John Hill, kai tui hu—l matau au ki aJ. Branks, i noho ia ite huarahi o Porirua. 1 tono ia ki au kia tikina tona wati, no te marama tenei o Hurai kua pahemo nei. mea ana au ko te wati tena; he mekameka ano tona. Muri iho ote homaitangae Neale, hoatu nna e au ki a Johu Brauks : i kite ano au 1 taua wati i te 27 o Hanuere kua palnka nei.

James Nangham—He kai-mahi au no Mr. Wallis ; e tutata kite kainga o Mr. Wlythe, St. Dickson ranei. E mahara ana au ki tetahi wati i whakaaria ki au, kia hokoa, i te Paiairei, i te 23 o Maehe i te haora i muri mai o te 8, o te 9 ranei, muri tata iho I te parakuihi. Ko te wati ano tena ; me oati au. Ko te tangata ano tena nana i liapai taua wati, mahara pu au ki a ia. He potai tamaiti i runga ite matenga ; he mea wliakatiralia. He paraikcte ma, (kua poke ia) tona i rcira: l inoi mai ia kite tupeka :i te hoatutanga o nga tupeka kapikomai, a, mea puku ana ki au " Ekore koe hiahia kite hoko wati ? Ka inea atn au, "He wati pehea i" No reira, ka pare ke i te paraikete, ka tangohia mai taua wati e ia. Ui atu ana au ite utu, mea mea ana ia £4 10. Kata ana aliau, no reira ka mea ia, £2, a, muri rawa, karanga ana ia, JEI 5: i kite au ite kuwaretanga ona kite wati, kihai hoki i taea te whakahoki kite takotoranga : i uia e au te tangata nana te wati; i mea ia na te Pakeha. Ka 7 oku tau e noho nei ifPoneke. Ko taku malii i roto i enei tau he hokohoko mea mo aku rangatira ; kahore au i kite i mua atu i te tangata liialua kite hoko wati. Uiuinga tuarua —Mau putakukupn i tenei wahi, ko taua tangata Maori aoo tena. Imea ano au, ekore au e pai kite oati ki a ia. II kitekitc ana ahau i taua tangata Maori i muri iho nci ; a, katahi nei an ka a te tiliro kite ahua o tona mata. Haunga taku tapokoranga mai ki tenei whare-whakawa. I niea au, ekore au e pai kia oati ki a ia; otira, matau pu au i reira ki a ia. I muri iho o taku korerotanga ki tera whare-whakawa, ka noho au; a, ka ate titiro kite ahua o ana mata. Matau pu koia ano tena. E tokomaha ana nga tangata Maori c kitea nna e ahau r kahore kau tenei tangata i kitea e au kite whare hoko. Kua kitea e ahau te kai-mahi ote whare-herehere. I kite kau atn au he tangata Maori i roto i a ratou. George Richardson, he kai-mahi i to porihi —I kite au i a John Branks i te 20 o Maehe; kia 20 mineti ka taka kite 8 o nga haora; i kitea kite pito ki ram ote puke; te puke tutata kite whare o Branks, ite pito ote whare o Johsonville, Ui atu ana nn kite haora ; i mea mai ia, kia 20 mineti ka taka kite waru o nga haora. Kahore te wati i tirohia atu e au. Ko te John Branks ano ia, kua maru nei. Harriet Seed, wahine oR. Seed—l matau au kite tupapaku John Branks. Iv mahara ana au kite nohoanga o tana boa wahine kite whare-turaro. I inoi aliauki a Mihi St. Hill, kia homsi he kakahu mo Mihi Branks. E mahara ana au ki nga toroiho e rua i homai ki au e Mihi St. Hill; mete himi, me era atu kakahu. Kotalii toroiho i whni tohu ki te mangumangu, ko te tohu tenei H. St. Hill. I whai tohu ra nei tetahi o nga toroiho, kahore ra nei; he penei ano ia me enei kua oti nei te whakaari. E mahara an* au ki nga tohuj e kite ana au, ko nga toroiho cna i homai e Mihi S. Hill, mo Mihi Branks. [Nga toroiho i tangohia i te hcrehcre,]

Uiuinga tuarua —Taku kitenga i nga toroiho, noTihema kua pahure nei. Thomas Paton, hoia no te 65—Kua kitea e ahau i te herehere nei i mua atu o tenei kitenga sku Taku mutunga kitenga i a ia, note 21 o teMarama kapahemo ake nei. I kitea ia e ahau i ko atu o te whare-karakia ite ara ki Porirua. I whakitkitea ki au te wliare o Branks —i tu te liereliere nei iko mai ote whare, 300 o nga iuri te tawhiti. I ui atu au kite ra i puta ai ia ite wharelierehere; otiia, kihai ona kupu wliakakoki mai i matauria e au ; heoi nei taku kupu i matau ai, ko te kupu haere ona ki Porirua. He paraikete te kakahu i rcira, he potai hoia, he mea tawhita. Kua kitea ia e ahau, e mahi ana i te kai-mahi o te whare-herehere. Thomas Duncan, kai-mahi i te Porihi — Naku te herehere nei i hopu, i te 2*J o Maehe, kite aw.iawa o Polnil. I reira, iau a Mr. M'Donogh, Mr. Kemp, Geo. Croker, jae Te Mania. No te po—ka wahi te te kh?a o nga haora, ke te te kau ma tahi. I arah;da e matou kite Paraki. Kahore he mea i a ia. Ko nga kakahu, he hate whero, pakarukaru nei, he toroiho, he paraikete, mete potaikiepa. I kitea e ahau etahi pata toto i runga i tona paraikete me ona toroiho. E mea ana au ko nga toroiho ena ; e kite ana au i nga toto o runga, me nga toto hoki ilrungaiteparaikete. Uiuinga tuarua —[Meinga atu ana kia tohutohungia nga toto i nga kakah'u.] £Tohutohu ana ia ki ctahi mea i nga kakahu i whakaaroa he toto.] E mea ana au he toto <yiei e mau (toroiho.) Ekore au e' matau kl te hounga, te tawliitotanga ra nei' o nga mja e mau na. _ _ (i - Joseph Torr, kai-hokohoko i te wapiAtata tonuki Lv'nes. Te 18 te 19 ra nei mrfimarama ka pahure i toku orokokitenga i fwierehere nei, I tae ake ia ki toku whare.ifte 23 0 Maehe kite whakaca i nga hangajPmo i a ia i mua. Ti ritenga o aua mea 6J. 1 meaia, no tona tuahine nga moni i hojmi kiaia. Uiuinga tuarua —No te II o nggjjaora, i te po, ka tae mai ia ki au; no miiri'mai ra nei o tenei haora. Thomas John Drake, kai-ngaki-wlienua ite huarahi o Porirua—l matau au kite tupapaku John Branks. E ora ana ia, i taku kitenga i a ia, i te po, o te Taitei i te 5, i te 8 ra nei o nga tfb&rafc I mahi ia ki au. He wati tona ; i korfelotii e ia te haora ki au, i te Turei i mui atu. ' wati noa ake nei; he hiriwa; lie tau melPbeka ano tona. Ite atao teTurei i titiro i te haora mahi i tona wati. Uiuinga tuarua —Naku te kupu whakaolio. E tu una au i te huarahi i te walianga o te tatau e Nott. Kihai aui tae ki taua wahi molioa e noho nei. Kua turakina ki raro, kua Uhutahuna (te wliare) kiangaro ai te turanga. Po rna, po toru ra nei i muri ilioote patunga ka turakina. No .John Dranks ano te whare. Kihai ahau i tomo ki roto. Te hunga mataati i tomo ko Nott, me Bell. Naku tetahi kupu i wahia ai taua whare. John Nilay, he hoia no te 65—1 te wharelicrehcre au i Nohema, i Tiheme muri iho i te ngaueuetanga o te ru j i te kawenga ketanga o nga herehere kei mate. I kite au ite herehere nei i reira. I koretorero maua; i liangarika maua ite timatanga. I mea atu au ki tona pehe utanga mo tona tukunga kite whare-herehere, mo te tahae. I mea ia, e kino ana tc Pnkeha mo te tukunga i a ia kite whare-herehere. I mea ai, ka" pakaru" te Pakelia i a ia a tona putanga ki waho. I whakahua ia i tetahi ingoa penei—Parangiki, net ra nei.—Branks; ekore au e atamatau. Uiuinga tuarua —Po tahi, po rua ra nei ka pahemo, ka tae ake te Hamana ki au. T. J. Drake, rua o nga karnngatanga—l te ata i mua o te pUunga o John Branks, korerorero ana maua, mo te tangata haere utu ki tona whare. I raea ia ki au kotahi tangata Maori, tokoliia ranei, i tae akeki tona whare i te po rawa. I titiro kau atu au ki roto ki taua whare i te 0 te 10 ra nei o nga haora. • E tuea ana au i taka kite 9; kahore oku wati. < Ekore au e matau kite haora i tae J atu ai au kite Taone j i karangarangatia eau • nga Pakelia nohonolio o rcira, ka haere au ; i haerea waewaetia e nu. • Te kai-korero kite tekau ma rua mo te Kuini ko Mr. Wakefield. Te kai-korero kite tekau ma rua mo to liereliere.ko Mr. Ross. Korerotia ana kite te kau me rua nga kupu katoa i whakapuakinae nga kai-korero. Kia 20 mineti ka taka kite 4 o nga haora i te haerenga ai ote te kau ma rua kite wha* kaaroaro; tokorua nga katipa tiaki mo ratou; f<i wahi pu te 4 o nga haora kite S, ka hoki mai te te kau ma rua kite whare-whakawfl. Tukunga iho o nga whakaaro —nate here te hara. ' Korerotia ana te tukunga iho o te whakawa, kite herehere ete kai-whakamaori. I mea te herehere ko Maroro tona ingoa ; ko nga tau o tona wkanautanga mai kihai t inatauria e ia. _ ... Meinga atu ana e tetahi kai-tuliituhi o tc whare-whakawa, he kupu ra nei tona hei pehi mo te kupu whakamate i tona tinana. I mea ia, " Kahore ra; otiia, kua oati teka nga kai-korero." ' Korerotia ana i konei nga kupu whakamate mo te herehere.