Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 13, 21 June 1849, Page 1

Tera tetahi whenua, kia taki-ono, takiwhitu ranei nga wiki e rere atu i Niu Tireni ka u ki reira; ko Karewhania te ingoa o taua wahi. Kua rongo pea nga tangata niaori e noho tata inai ana ki Akarana kite nui o te korerorero mo tera whenua. He painga mo nga tangata maori ua rongo ki etahi atu rilenga mo taua whenua. Ko Karewhania ietahi wahi o tera whenua nui a Marikena kite 'JTuarake ; he tini hoki nga iwi rere ke, rere ke, e nolio ana ki tera whenua. Me te tangata Maori nei nga iwi i noho haere ki tera whenua i mun ai; otira, na nga rerenga o Koramia to tino tohunga whakatere kaipuke o te iwi o Paniora ki taua whenua, mo ona korero tini kite pai pu o taua wahi, ka oho katoa te iwi o Paniora ki ana meatanga ; a, tinitini ana te tangata i whakarere i te wheuua tupu, ka wliai atu ki taua wahi, mete pornngi nei, kite rapu taonga i te kainga o taua iwi e noho noa aria i to kuwaretanga, ki te whawhai, me era atu ritenga. I taua wa ko Paniora te iwi rangatira nke o nga iwi katoa o Oropi. Ko nga tangata nunui i haere i roto i aua tini pokanoa, ko Paraihiko re Piliaro, ko Panaro re Koate. Kia roa te: tinihanga o Paraihiko, kia roa te kawenga o ana inahi kohuru ka riro i a ia te wahi o Alarekana kite Tonga i huiuna—ko Peru. Na te malii kina whakahara o Panaro—na tana tino matau kite hapai taua, me nga tini noninga o tenei mea te whainga, ka riro i a ia te katoa o Mekehiko. Koia te ahatangap Iri ana te ingoa o item tangata i runga i te iigutu 0 te tini; he whakarihariha ke ano tana ! He nui te koura, te liiriwa, te kohatu papai, me era atu mea utu nui i kaliakina e nga hoia o aua rangatira tokorua; no te taenga ki to ratou kainga ka kite a e te mano te hua o a ratou Taonga, ka oho, ka oke kite haere kia whiwhi ai ki etahi taonga pera mo ratou. Eliara ia i te tangata whakaaro tika ena i mea kite linere ; he pera ano mete Whati tuatiilii, he hunga whakaaro he, he hunga kohuru. I taua wa e haerea tonutia ana taua whenua c te tira whati atu i Paniora 1 karangatia taua whenua e ratou ko te Ao . Hou. I aia haeretia nga Iniana (nga tangata whenua) kite mano whenua; i patua te tini o ratou; i whakaraua etahi, nawai, a—ka riro te tango te nuinga o taua whenua, a, ko te kingi i muri ilio i raeinga, he kingi no Paniora, me nga Ine. No te rironga o Marekana i a Paniora ka whakanuia tona rco ki roto ki nga runanga o nga iwi o Oropi. Ko nga koura, ko nga hiriwa, me era atu taonga riro inai ki Paniora, i whakanuia e te korero ; a, no te mea hoki, he tini pu ona kaipuke whawhai, he nui te mana o taua iwi, ka pa te hae, mete welii ki nga iwi ke atu mo Paniora ka rangatira, i ana taonga. I te whainga tuatahi o te AViwi ki a ia ake ano; ko Paniora te iwi i tiuo whiwhi kite kaipuke whawhai i nga iwi katoa ote ao. He tini ke ona kainga atu i te whenua tupu —he nui tc rawa e hua mai ana i aua whenua tawhiti a ratou.— Konga taonga o ia iwi, o ia iwi, whakau tonu ki ona awa, ki ona koru. Ko ona taiepa-hanga-kaipuke i rahi ake i to era atu Iwi. Ko ona kai-rere kaipuke he tini noa atu. Ko ona Kaipuke Manuwao, me ona kaipuke utauta taonga'i poka ko oke te pai, o te hanga, ko te ahua i pai i nga kaipuke katoa i rererere ite Moana nui. He pai no ona kaipuke i puta ai te kupu a Nerehana te tino rangatira whakatere Manuwao o Ingarangi; "Ahakoa ra e Ingarangi, he pai tenei mou ; ekore hoki te tangata-rere-|iuke e taea to hanga c Paniora—ka mutu tana wahi i ana kaipuke papui." Na Nerehana i liopuhopu, i tahutalui a ratou kaipuke poto ake. Muri ilio o tenei wa, ka aralii-haere a Ponupata i ana taua kite tini o ratou kainga, kara« potia ana, te puta atu ki ana whenua i Marekena. Ka kite tera i Marekena i

nga raruraru o Paniora, wliakarere a ake e ratou, a, tahuri ana ki to whakanui i a ratou ake, Kia roa te tautohetoliengn, kla roa Ic kakawenga o te whainga ka tatu te noho. No te inaunga ote rongo ka wahi ke, wahi ke, taua iwi o Paniora i noho ki Marekena.

ICo Mekehiko tetalii o nga tino kainga o Paniora i roto i ana whenua nui i Marekena; a, ko Karewhania te nuingamai o Meheliiko. No te motuhanga o Melieliiko i Paniora kihai i wliai kingi ratou ; otira, ko te mana o ia whemia kei te reo ote iwi. I nga tau e wha ka pahemo, ka ara te whainga o Mekeliiko rana ko Marekena kite Tuarake :a, riro ana te papa ki Marekena nui. He nui te moni liei utu mo taua whainga; a, karnnga atu ana a Marekena kia tukua raai a Kareivliania lie i utu mo nga moni i wliakangaromia ki taua whainga; whakaae tonu atu a Mekehiko; na, i tenei wahi kua oti te a])iti a Karewhania ki era atu wlienua o Merekcna. Katalu nei ka rarangi tonu nga kainga o Marekena', haere atu 1 te Moann Nui i te taha llaro, a, wliiti noa kite tnlia whaka-Raro ote flloana Marie, ka haero atu i Niu loka i te Marangal, a, liana Parahiko kite Til Auru.

1 liiuri ilio o te tukunga atu o Kaiewlmnin ki Marekena Ira kitea te koura l;i tera walii —imi pu, takolo noa ana i te mata o te wiieuun. lie nui noa atu taua wlienua koura. No te luarnuid o Hu'ie, ite tau 1848 i kitea ai taua koura. Ko te malii tonu tenei o nga tnHga'a ake o reirn, met 3 tlni atu o nga taugata ke, he keri i te koura o ia walii mo ratou ake. Tenei te heke nei te taugata ki reira no nga tini kainga e tutata ana kiia v/lienua. Kua korerotia. ki a koutou nga tangata o Hawaii,;e tutata ana o ratou moiu ki Karewhania ; a, kua tae ki reira nga tangata o Hawaii, tinitiui ana. Ko nga knipuke e whakau ana kite awa o Hana Parahiko, e wliakarerea ana e nga kaimalii o mnga. E inui tonu ana te lin—nga whakaaro kore, te hunga tukaha ki taua wlienua kite takuhi koura ; a, heaha kite hunga pera te tahae, mete koliuru p ekore en a he e maliaratia; ka whai tonu kite takalii i nga koura o tenei tangata, o tenei tangata. Kua rere atu ki reira etalii kaipuke no Poa Hakena; kei niuri etalii e rere atu ana. Kua whakaiitea etalii kaipuke o Ilopa Taone, o Akarana kia rere ki taua wlienua. Ko nga liaua, ko te hunga whakaaro kino e eke ana ki aua kaipukejerero ana ki reira ; kahore kau lie rawa o nga tangata e rcre ana ki reira ; engari lie rapu ta ratou ite rawa i liaere ai. I tenei walii ekore e orate tangata, ekore e ora nga taonga te kapo e te tini o nga tangata whakaaro he o ia iwi, o ia iwi, e mui ana i reira, e rere liaere ana i ia kainga kite bingo i nga mea ote tokomalia ; a, ma te uaua o te ringa, mete kalia o te tinana ka whai walii te hunga hacre atu; ma te maia tonu ka orate tangata i nga lieke tu-a-pnrangi kua tae ki tera whenua. Heoi ano te maharatanga o aua tangata o reira lie koura—he koura tonu ; horerawa lie whakaaro ki nga tinana. ki liga wairua. Eliara ta mntou i te ako i a koutou kia kaua koutou e tae ki tera wlienua koura. E mea ana matou eliara koutou i te hunga whakaaro kore—e whakaaro ana koutou—e ai'oha ana kite kainga tupu, a, ekore to koutou whenua e wliakarerea noatia, ka anga te aroaro he kainga tangata ke—kainga raruraru. Oliia, tenei ano tetahi kupu whakakatupato kia koutou ; ki a te wliakarongo mai.—

Kua rongo raiiei koutou kite hokoliokonga ote tangata hei parau ? Me he mea kiano koutou i ron^o —whakarongo mai. Ko nga iwi o Oro]>i i whiwlii ki nga whenua wlmkatupu i te !mka, i te kawlii, i te taiu miro, me era atu mea e ngakia ana i nga walii e tikaka pu ai te ra, i hokohoko i te tangata. I roto i nga tail malia ko o ratou ritenga tenei—tukua ana a ratou kaipuke ki nga pacnga-inoaua o Awiiariki ki to hoko i nga hcrehera i wliakaraua inai o

nga tini Hnpu o taua whenua 1 o ratou kekeritangn tctahi, ki tetahi, ko etalii in 0 aua hereliere i tahaetia atu i te nolioanga noatnnga ki nga kninga. Mete wnro nei te kiri o nga Awherikana; a, no te mea i whanau ratou kite kainga e pera ana te ra nie te muranga alii te werawera, i whakaaroa e nga tini iwi, ma ratou anako kn taea te ngaki nga marn huka. Ko Wiwi, ko Ingarangi, ko Marikena, ko Paniora, ki Poatakera, ko Tenamaka, me Hareua i whiwhi katoa ki nga mara liuka, Ko etahi ki nga Inia ki te Tu Auru, ko etahi ki nga Inia kite Marangai, ko etahi kite taha Tonga o Marekena. Ko nga kaipuke o enei iwi katoa 1 rerere tonu ki nga tahataha o Awharika kite liokoiioko inai, kite talme inai i nga mangumangu o tana whenua. He mea uta ki runga kite Kaipuke nonohi putuputu tonu te noho i roto i te puke, horeiawaliemaharahara ki a ratou o nga tangata whakatere o te Puke: engari ano nga hoiho, me nga kau e kawea mai ana iJPoi Hakena ki Akarana, e tiakina ana; tenako aua parau e kore rawa e tirotiroliia. E karangatia ana tenei mea, ko te hokonga parau. Kua whakakalioretia taua ritenga e Wiwi, e Ingarangi, e Tenamaka, e Harena, mo Marekena.— Kua tukua kia haere nga parau i nga whenua katoa o Wiwi, o Ingarangi ; otiia kite taha Tonga o Marekena e mau tonu ana nga ritenga wllSkaparau o te tangata, a, lie pera pu te tikanga whakarihariha o Marekana me to mua. Ahakoa kua whakakalioretia ahakoa kua riria te liokohoko-parau—ahakoa lie tini nga kaipuke Manuwao o te "Wiwi, o Ingarangi kite wlianga tonu i nga taliatalia o Awharika kia kore ui e liokoparau e te Iwi atu—ahakoa uaua nga kaipuke tiaki kite tirotirohaere; e tini ana nga kaipuke nonolii nei e rererere atu ana i nga tahataha o Awharika, tomo tonu i te tangata, he mea whakarau mai. Nui tonu te utu 1110 aua Parau ki Parahiri, ki Kiupa ; he mea hoko awatea —he mea lioko nui aua mangutnangu ki aua whenun. No Paraliiri, no Paniora, no Poatukera nga tini kaipuke utauta parau, Ua kitea, e aruarumia ana e nga Puke Manuwao; a, puliia ana ki nga repo, ko reira matemate ai te tini o nga parau e noho kiki ana i roto i aua puke nonohi. Here rawa nua parau kite mekamekn, tautokorua, tautokorua tonu, a, ko te whakanolioanga 0 aua tangata, noho tonu, hore_lie walii e korikori ai. Tokomaha o rat oil e mute noa ar.a kite knipuko i te mamne, i te putanga kore o te hau liei whaknaeanga mo te manawa; a, lie mea ano ka mate tetalii o aua tokorua i mekamekatia ra, a, ka mau taua tupapsku i te pitoinekameka o te tangata i orn ake, u noa te puke kite kaiuga e tukua ai nga mangumangu ki uta. Me he men e mau ana tctahi puke-uta-parau, ka whakaterekia ki tetahi awn, a, ka hokoa liei utu mo te kai-hopu j ko nga parau o runga ka tukua kia iiacre. Me lie mea, ka u tetahi puke tomo i te parau ki nga kainga e hokoa ana te tangata, lie nui te utu ki nga kai-kawe atu ; a, me hokoa ana nga utu mo aua parau o te puke kotahi, kia rua nga kaipuke e tnka katoa ; a, ka toe ano etahi o nga ruoni. Ko te kitenga o te puke-uta-parau ka pau a te aru e nga Manuwao ; otira, he malm nga puke ekore„e rokolianga, ta te mea, e mama ana te hanga—e wliakanohinohia ana kia tere ai. Kia kotahi a matou korero e tuku atu ki a koutou kia rongo ai kite whakamamaetanga o taua iwi. I korerotia e Te Piiri, tetahi o nga rangatira wlmkatakoto, tikanga o Ingarangi. L korerotia kite minenga ki Ekihetai Ranana, itehuringa tau tuatalii mo te whakakahoretanga o te liokoiioko parnu, mete wlmkamaiangitanga o te in i o Awharika, i te tahi o Hune, 1 te tau 1840. Ko Perinilia Arapata te taliu o te Kuiui VVikitoria te tumuaki o taua wbakaminenga. " I te 24 o Hanuere i te tau 1840 pukerikeri ana tepupuhio te liau i te-Tu auru-ma-tonga; a, pae noa kiuta kite awa o Mohamapika nga kaipuke uta parau e rua; kotahi rakau toru, kotahi rewa rua. Ko nga kai whakatere o aua puke i ora; i ora ano lioki nga parau e rua rau i utaina kite rewa-rua. Kiano te rewa toru ra, i uta noa i te parau ka rokolianga nei tana tahuritanga. He Paniora te kai-whakatere o taua rewa-rua; a, e korerotia ana, eiwa rau o nga parau i runga i taua puke i te rerenga mai; otira, no te keringa o te hau, titia ana nga taupoki o to wahi utautanga taonga ; tangohia rawatia ake aua taupoki, e toru rau o nga mangumangu marokau ana—kua marore

ke. Kihai i roa te moana e marino ana, ka tutu ano te pueliu; mei reira, titia ana nga tnu poki, no te tangoliangn, ka kitea nga ran e toru, puranga kau ana—kua kaliore ke. No nga rau e torit i ora mai i aua \iau—kotolii van i mate i te rerenga atu kite awa o Moharaapika " Kia tino kitea e koutou te liara pu o tera mnlii, te liokolioko parau, ka taia te nei korero whakamamae i te ngukau: — Ka mea atu nei au ki tetalii korero i korerotia c To Tamiliana lie Mihinere, ki tetalii liuinga tangata—whakahaere mea mo te hungn e whakaraua ana. I tiaere atu tetalii Rata taitamariki —Rata matau, whai mana, i tona kainga ake kite Taone o Mihihipi i Marekena. Nohonoho ilio ana tana tangata (ko Te Warilii to ingoa) ki tetalii wliare e nohoia ana e te tangata. — Mnmura noa te ngakau o taua tangata ra ki te rangatira waliine o tana wliare i lie ana ano tana waliine; taea ana nsia rua teka.J} o nga tau ite whanautanga. Aliakoa e liafa te waliine ra i te kiritea, kihai i kino i te tirolianga atu o te Rata tenei mea te kiri paranri ; kokirilia ana te kupu kite wahinc ra, whakaae tonu te waliine ki taua tangata. — Muri tata ilio ka marenatia rau i; a, haere ana ki Waliitona i Karamia nolio ai. Nolio pai ana, nolio marie ana raui i reira ; kihai ia i roa te nolioanga, ka pHta ake tetalii tangata kalma rangatira, kite wliare o Rata Warilii kite korero. Korerorero ana raua, a, muri ilio, panga atu ana enei mea ki t.<ua Rata : " Kihai koe i tango mai i tetalii wahinc i te Tonga 1" " Kahore; kowai te matau ana ki tau kupu." Mea atu ana te manuwhiri, "Na te alia koe te matau ai—kihai ton waliine i haere talii mai int.- koe i Aliliiliiliipi Mea atu ana te Rata, " E mea ana au, i H'lianau mai ia ki ia kainga." Me.i atu una ia, "Ko ton waliine, he taurekareka naku ; a, kite kaliore koe c utu i au ki nga tara 900, ka t.u'a ki nga Nupepa ia, lie parau oma. Ko te ritenga o tena wahine 1000 tara; otira, no te mea kua oti te marena e koe, ka wliakangawaritia e au taku tikanga." Ka me i atu e te Rata, "He taurekareka nan '! horerawarawa I" Mea atn ana e tetalii, "Aliakoa koe whakapono, aliakoa wli.ikatek.i koe ; me tuku nai koe i nga moni. Kite kaliore koe e tuku mai i nga moni i roto i nga liaora 24, ka kitea e koe te ingo i o Milii Warilii i nga Nupepa • —-lie parau oma." No te haerenga o te tangata ra, ka rere atu te Rata ki tana wdliine ui ai. He pai, he marie, lie whakaaro tika nga mea i aroliaina ai tana wahinc c in. Mea atu ana te Rata ki a ia, " E taku karere pai! koia ;he taurekareka koe ito taua marcnat.mga ?" Ka mea atu ia, "Ae ra lioki.*' me reira ka " ringiringi a wai te roiniata i ana kamo !" " Heaha koe le wliakaatu mni i mua atu o te marcnatanga V e ai ta te Rata. Ka mea atu ia, " Kaliore kau aku maia ki te mea atu. Mei rongo koe, e taliuri ranei koe kite taurekareka?" Mea ilio ana te Rata, " Na, ka rongo nei an, me lioatu i nga tara 900, no te mea ekore au e pai kia taka ke atu koe i au; i te aroha pu aku ki akoe." I tenei korerotanga, tukituki tonu te manawa o Milii Warilii. Ka uia e ia te nliua o taua tangata, a kcirerotia ana e tona lioa ki a ia ; a, mea atu ana koia ra nei tana rangatira tawhito, kahore ranei. Ka tuku nga kamo o te waliine ra, ka mea ake, "Ac! e poka ake ana ia i taku rangatira ; ko toku malua lupu ia I" Ko Hnrena raua ko Marekena nga iwi kino whakaliaraki aua parau; poka ke to raua kino ito nga iwi ke atu. Ekore e penei te whakauiauiaetanga o te kararehe ki era atu kninga, mete whakamamaetanga o Harena raua ko Marekena ki nga tane, me nga wahine o taua iwi e whakaraua ana. E mau tonu ana nga ritenga wliakataurekareka o te tangata ki nga whenua o to Tonga ote iwi o Marekena. He whenua wliakataurekareka a Karewhania, ka waiho taua kainga liei Taone wlmka-te-Tonga. E meitiga ana, ka whukapatipatia nga Awharikana rere atu ki aua kainga o te Tonga o Maiekena, he mea wliakawai kia whakarerea a ratou puke, kia liaere kiuta; no te taenga kite manokahopuhopu i a ratou, a, ka hokoa liei parau 1 Ko to matou whakatupato tenei—he hunga matau koutou kite eke puke, n. lie mea ano e nui ana to koutou hiahiaki te eke kaipuke. Kia tupato i Karewhunia—lie iwi parauri lioki koutou; a,ki'te mea, ka tae koutou kite mano - whenua o ia kainga, liopu pu pea koutou; riro tonu atu liei parau. Kiate wliakarongo kite liuuga e hiahja ana kia wlnwlii tonu 'Koutou ki tc pai.