He Korero mo te ngaki-whenua, he mea whiriwhiri, no nga kuputuhituhi o Te Hata

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 11, 24 May 1849, Page 3

He Korero mo te ngaki-whenua, he mea whiriwhiri, no nga kuputuhituhi o Te Hata

He turanga nui to te kai-ngaki-whenua i toto i nga Iwi e noho ana kite whenua e ngakia ana e ia. E pera ana te rite o tenei mahi, mete rau atu ; he taha pouri ano tana, he taha marama mo. Tena ia na! Me whakaaro taton. . Me ui e tatou nga mca i hanga ai te tangata, ki nga tikanga hokic taea ai c ia auamea! Ko nga kupu whakahoki raai mo cuet uingakci to tc Atua pukapuka, kei nga ronga kn.i kohikohia i mua iho, taea noatia tenei wahi, kei nga walii katoa o te ao, a, kci tc hincngaro i roto i a tatou. Eai ta enci met katoa, i hanga tc tangata mo te.pai—kin. hopu itc pai; a, kia lino whakapntaia ia ano, te ngoi o tc tangata, kia tino olio on* whakaaro, ka mau tc pai i a ia. Me he mea lie kupu pono enei, e taea ra nei tc pai e nga. kai-nguki-whenua o Niu Tircni? He mea pai tc ora ; ko to tc ao tukunza ki a tatou he taonga. E mcinga ana, "e nut akc ana i te whai-rawa te oraj o tc tinana, a ko f tinana maroro e rahi ake ana i nga taonga mano tuauriuri ;" otira, he mea noa tc ora otc tinana kite tokomaha, a whakaaro rawa ake ctalii ki nga painga o te ora, he> panga no te mate. Ko te whiwliinga ote tangata kite taonga, . me tc ora o te tinana nga mea hei whakaoranga ngakau. Hcoi nei to te ao. Ko tetahi enei o nga tino mahi hei whakuhari i te nga-. kau o tc tangata, ko tc ngaki-whemta. £ kite* tenci tikung* e nam ita ; a, e matau ana. tutou kite tika oia meatrnga. Me whaksicrea ana tc ngaki-whenua, a, ka ahu atu ki tetahi mahi ke, ahakoa he nui te raivamarere mai ki tc tangata o tana mahi, he rawa noa. ano, ta tc mca lioki ckore c kitca te wa a mutu-whakarerc ai te whai-rawa o roto o taua mahi, a, kite mca lie mahi whakahnra taua mahi, lie whakahara tc takanga. Otira, ekore nga taonga o tenei ao, mete ora o te tinana e whakaki te ngakau ki tc hari ; • lie hialiia to tenei tangata, to tenei tangata kia , p.iingia c tc ran atu, a, kia taea te titivha i tc pai kite tini, kite inanb. He tini ke nga lma pai c aim mai ana i tenei mahi—i te ngaki-whenna. Haunga ano nga pai e rere atu ana i a ia ki tc tini o tc tangata, mona akc, tc nui o te pai, ki tc mea e tangotango. ana ia ite whakaaro i nga wahi katoa. Eliara i te mea c motuhia ana te mahi o te kai-ngaki- ■ whenua kite parau, kite rui purapura, kite , kokoti, ki tc kolii ki nga wliare; otiia, he: , mahi to tc kinengaro, i nga wahi c noho noa ana te tinana—he mahi to tc hinengaro kia i ako ia, ki tenei mca, ki tera mea, kia mataßhacre ai ki nga ineahci whakanui i a ia. Ekore : e matauria e ait te tikanga o te tangata rawakore e mahi nei, a po noa, ka hoki ki tona whare i waenga niara, kahore he majiaraharatanga ki tona hinengaro; otira, he kai, he . nine kau tani c mahara ai! He whakatuputangata ra nei tenei, he aha ra nei! Na teaha koia te tangata i nui akc i te kararehc e kai. nei ite otaota ote koraha ? Na te mea he ' wairua tona • a, ki tc mea ka tahuri tc tangata : ki tc ako i tana wairua, ka kitea tona turanga i —ka kitea e nui ake ana ia i te kararehe o ta 1 koraha. Ekore au e mca kia whiwhi tc kaii ngaki-whcnua ki nga matauranga rero ke—■ ' otiia, kia ako ia ki nga " kokonga o tona ngai kau," kia ako ia kite ahua o tana tinana—• • tana tinana miharo kua meinga nei, "he roria : aho-mano," kia ahei ai te whakau'a akc e ia ua pa nga matematc, nj>a tike o nga mate ; nunui. Kia ako ia ki nga tikanga rere ke o le kopaki kanga, o tc rau-tarutaru —he kai- , korcro enei ki i a ia—he kai-whakaatu i te : tohungatangn, mete aroha o te Kai- Hanga o era mca. Kaua ia e kunare ki nja Turo. e liuri tonu nei tc ra, e whili tonu nei ki runga i a ia. Kaua ia e kuware ki tc " ranga aivatc i." Kaua ia e titiro kau atu ki tc inumanga o tc tomairangi c nga taru o tana mara, a, kuware noa ihoki nga ritenga o tera mea miharo. Engari me rapurapu to:iu te tvhaknaro kia matauria ui anei mea katoa. Me hialiia una, e taea te mqtu ke, e tenei tangata, e tenei tangata etahi wahi, hei wli.ikaaronga mo enei mea, kia tupii-liaerc ni tona inatauranga i tenei ra, i tenei ra: korcira ahuareka ai te ngakau i te [lirou'roiianga ki

i tenei otaotti, ki tera puawai ; a, ka kitea e if I he reo to nga mea katoa —he kupu to ng: ' mea katoa—he korero-puku to nga mea kat toa, kite hunga e whakaaronro ana. Terr : atu tetahi wahi o te pli e aim mai am i ti r mataurniiga ote kai-ngaki-uhei.ua. Maiva • koia e whakatauira nga mahi tiki o tetahi tangata, ki tetahi ? Ma te kai-ngaki-whenua, 'ta te mea hoki, he titration it tnna. Kahore he tangitn oteao i whukatikia kite n^.ite. — Ko tenci mahi, me oim maniac ; ko tera mahi me ona whakawainga! Otira c tomtom ana nga whakawainga o te kai-ngaki-whenua. lie iti to awangawanga kite tukunga iho ote mahi—ekorc c whai kite tinilnnga hei whakaniii i a ia—ckorc ia e hunahuna kia k aim ake ai—cniari, e hn.ere mamma ana—e lucre tika ana—c hacre nui ana—-ekorc tona kahangn e ire noa ki rimga ki le kupu o te tangata —ekore e poua tona ttiramia ki runga i to tera tangata painga—ekore ia e whai i re manauga o tera, o tern, he i lupai ake monn ■ —■ eng.iri c whakaaro ana ia kite kupu oIA e mea nei—" I to ao e toe una, ckorc e mum, te ruinga, to hatthakenga, te matao, le werawera. te rnumate, te hotoke, te awaica, mete po." Mawai c whakakite nga in dii aroha kite "ran ote hoa '!" Ma te hunga e tawhiti ana ite whakawainga; ta te me i hoki kahore he mea hei kawe ke i o ratou whakaaro. Elinra itc mea, kia lokomaha nga tangata i roto i te whakatupuranga kotahi e motuhia ana ki tc tangotango i tetahi mahi whakahara mo ratou ake, mo nga whenua ranei e noho ai ratou ; engari ano, he wahi to nga tangata katoa, i tenei ra, i tenei ra, kite alawhai i tenci hoa, kite ako i tera hoa, ahe tint kc atu nga mahi noa ake nei e taca ana e te tangata, a, ko te ittu mo aim mea e hoki mii ana ki roto ki tona ngakait ; he utn pai ake i te koura, i te hiriwa, he ngakait hari. Hite tonu te kai ngaki whenua ki nga kaumatua o nga whakatupuranga muri mai o te orokohanganga o te tangata—muri mai hoki o te whakaparcmotnnga ote ao. Etu ana ia kite upoko-rii-nga o tana whanau, a, me pcra tana mahi me ratou —me ako, m* whakamarie, me atawhai. Ekore te pai a Niii Tireni e korerotia hei mahinga mo te tangata, otira, ekorc c ata pai, kia whakakotahitia te tikangn mo te ngaki.— 1 nga wahi kntoa o Oropi, e liipa ana he whare whakaako mo te ngaki whenua. Tenei a Ingarangi, aue ! kei runga riro i to ran atu iwi ite whnk-iputanga o tanakaha kite whakaaro i nga likanga e pii ai tc ivhakatiipn i nga hua otc whenua. He mea nui te ngakiwhenua—he mea nui kite iti, mete r ihi, a, ekore taton i Niii Tireni e whakatupn Iwi, kia taea ra ano te wahi c urn ai tc tino kite tangotango whakaaro mo te rwiikingn i te oneone. Tenci nga tangata o Oropi te rapu nei ki nga tikanga papai mo ng i mea wliakatiipu otc oneone. Ehara i te mea ko nga kai-ngaki anakc te rapu ana, ko nga tangata o tenei mahi, o tera mahi; aliakoa poka kc nga

mahi e whakauru ana ki to r <pu i ns;a tikangn papai mo te mahinsa ote wnenua. lie ilia tatou te pena ni ? Ilealia tatou te hunga c nolio ana i te whenua poka ke ake i Oropi te pai i anga ai, i whakangoikore ? E nliu ana ng i wliakaaro o nga matui o Oropi ki tenei main—e apitia ana nga wliakaaro ote linnga rawa-kore ki a ratou —e whakauaua ngatalii ana kite wliakaaro, tana huihuiiiga, tail ana te maramatnnga, ano, he awatea. Mcalii ta tatou e tu mangere nei, te wh katika kite malii ? He aha ka mea tonu ai tenei tangata me tenei tangata kia aim tonu nga wliakaaro ki nga mea mona ake ; a, knhorc kau lie wliakaaro mo te whenua kua waiho e ia liei kainga tupu mona ? K nolio nei nga in a tan i a tatou te whakatika! No to tatou whakatokanga ki konei i te wlicnua-tupu i tawalii i ngiha kore ai te alii i roto i a tatou ? K nui liacrc ana te maliara o ia whenua, o ia whenua ki nga mahi 1110 te mea whakatupu ; ka lika tenei, no te mea ko te take ia o nga mahi katoa. Ekore e maharatia cte tiui ote tangata nga painga c tac atu ana ki a ratou i te niiaUinia o te whenua ; a, ekore hoki c taea ana tini pai tc'tatnu ntu. Ko te taro e kainga nei, ko te kikokiko, ko te kakahu, ko to wharc hoi hipoki, ine ara mea ke atu, no te whenua anake! Ko te take ia o nga hoko katoa—o nga mea whakatupu katoa, a, ko ona hua pai me ona hua whai niana, he tini noa atu. Kia tnca ai enei mea e korcrotia nei me whai wharc whakaako tatou, kia akona ai nga tikanga mo te iig;.ki-whemia. Nui atu tc pai e aim mai i ana uharq whakaako, me lie mea, e whakaritca ana, no te mea. he tangata Maori te niiinga o tatou e nolio nei, a, ki tc mea ka niatau ngatalii tatou mete tangata Maori ki nga tikauga pai mo tc ngaki-whcnun ko reira to tatou kainga a Niu Tireni, whakarangatira ai j a ia. Tenei r..noi c whiwhi ngatangata maorikitc matauranga o enei mea, ki roto ki ngawhareako kua whakaritca mo ratou ? Me iwi tohunga ic tangata mnori, he iwi whai wliakaaro—hohoro tonu to ratou matau ki nga mea hou. lloaha ratou te akona ai ki tc mahi c tirohia ana nga ritenga o roto o nsja mea katoit e taugotangohia ana —kite mahi, c tirohia ana nga ritenga, me tc alma o te whenua

i raro-riro, a tae noa ake kite mata ote oneone—me te malii e tirohia ani ngi ritenna, me te liniliuinja o n<;a mea whakatupti katon.—Ko reira ratou pai ai het kai-mahi, ki to moa ka paingia ratou —a, okore oti hoki ratou e paingia ? Olira, katia to malii ma tatou e

e waiho i te kupu kau, cngari me wliakakaha ta tatou mahi. Ekore te kuwaretanga o nga mahi, tawhito e pnhika—ekore n»a akoranga he o enei wahi e ngaro, kia taea ra ano te wa e turia ai nga wharc-whakaako mo te ngaki-ivlienua. Kua. wliakaactia te pononga o tenei e nga matau katoa otc ao. No te mca kua tika mai tcnci i f nga iivi katoa kua whiivhi kite matauranga, aua tatou e whakawarca kite tirotiro kau, cngari, me timata ta tatou malii i konei, ahakoa iti m;a rawa c takoto ana i a talou. Ma whakaaro e tatou nga mea i kore ai e hua nga mca e ruia ana, e patokea ana—te putututanga o etalii—te mea i taramorc ai etalii, mo era aju mea, kia haere ake ai to tatou matauranga. E mea ana an, kia tukua atn etahi kupu akn, mo nua wharc-wliakaako. Erua nno upoko mo enei korero—ko tctalii tenei, ko te whakaakoranga mo te ngaki-whenua i,' te malii kau —ko tctalii tenei, ko te whakaakoranga mo tengaki-whenua, whakaurn nga-t-Jlii te malii, mete korero. Ko te mea tun tali i o enei c akana ana ki Ilopiivira, i Wliitirana, ko tctalii o nga tino rangatira o tcra kainga tc tumuaki o ana wharc-whakaako Ktoru tnlii aua mincnga ki nga whare wliakaako—Ko to mea ako nui, muri mai, ko tc mca tukutuku ilio, nuiri rawa, ko te mea iti ilio i nga mca erua. Ite mutungu o tc tau, ka panuitia te korero ki nga kai wliakaako. Ekore e aliei te korero ean ki tc mca matamua o enei akoranga, no tc mea, lie ngaki whenua anake taku e whakahaere nci. Ko tetalii o aua whnre wliakaako e whakakitca ana nga malii whenua i roto i te tupuranga o nga rakau, me nga otaota. Kia mea ake aumehc mea c whakaritea ana tetalii mea wliakaako pcra mo ngatan:at.i maori, hcrawekc ano tona I Ekore pea te kawanatanga e whakakahore mai me inoia ana tctalii whenua mo te mea penei, no tc mea, he painga ia mo nga tangata katoa ; penei, me tuku nga tangata Maori ki roto, kia roa te nohoinga, penei ka rile ta ratou malii, kite akoranga i a ratou—me nga kai, c kfliiiga ana; kia pitta rawa ako ki w.ilio he whiwhinga kite matauranga. E kore tatou e mod ft«,f nui te inara hei timatanga motenci malii, ptonei ekore roakakarapotia tatou e nga tangataMuori matau ki tc parau, kite mi, kite kokoti, me era am mea, a, me tukua aua tangata maori e akona ana, kite parau i nga mara o nga l'ukcha nolio tata ki nga kainga wliakaako, ko nga utu mo ratou mc waiho ilio ki nga whare wliakaako hei lioko or.mgi in i pitou, hei utu hoki mo en atu mea o aua kainga nohoanga. Otira me whakare re tenei .nicat.inga aku, kia hokia ki nga nohoanga whnkiiako o Hopiwira, ko te tauira lioki ia mo tatou'. E meinga ana o waru nga haora c motuhia ana mo tc malii o te hunpra o »vhakaakona ana, i roto i te ra kotahi i nga Kauniati, erua haorn o te ra ki roto ki nga whare, ako mai ai. 1 nga Motoke c iti ihoana te malii kingn mara, e rahi ake 'Uia te malii ako ki nga whare. Ite hauhakinga o nga mara, c whakarerca ana tc ako ki nga whare, ko malii o wuho anake e whakaaroa an*.

T te Hotokc, e wlmkauriiuru ana te main', kite tiaki kati, kite patu witi, me era atu mca pcnci. I 112 a mutunga mai o era malii, ka tomo ki nga wliare, ki le raranga keto, ki te raranga tapau, kite komiri purapura, ki te patupatit kohatu lici huaralii. Wuihoki e motuliia ana tetnlii wahi mara, mo ia tamaiti, mo ia tangata ranci, hei tiipurangakai.liei tupuranga puawai mona ake, 11 a liokoa aua kai, puawai ranci, ka ma ratoutia nga ntu. Ekore ianei e taea katoatia cnei c tatou mei hialiia ana ? B korcrotia ra nei nga painga e aim Mini ana i nga ritcnga penei ? Tera atu ranci nga ritcnga poka ke ake i cnei, lici wliakauliiivlii i nga Iwi Maori kite matauranga—lici liiki ake kite turanga o nga iwi wliaimana ? (Kei muri te roanga.)