KO TE KARERE MAORI. Akarana, Maehe 29, 1849 Ko tetahi wahi o te karero mo nga Motu o Hawaii.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 7, 29 March 1849, Page 2

KO TE KARERE MAORI. Akarana, Maehe 29, 1849 Ko tetahi wahi o te karero mo nga Motu o Hawaii.

I penei me Niu Tireni nei nga Motu o Hawaii, i huaia ki runga ete abie pupuha nei ite whenua. He mea ano ka huaia katoatia te takere o te moana e te n |,i—oho ake. o (u nnaetahi motu. i waenga moana. lie una ano ka kaka ake iTe whenun te ahi, no rawa ake, kua puru ngaawa ite tua.vhenna. He rerenga to"tnua ahi, kei te niaunga e paoa nei, e mumura nei —ko tc take mote rangitoto, ka rere ake i rot», ano to luiruru, mete wliatitiri " Thu ana te wheoro narungn i nga biwi." Ko tetahi rorengn kci te wai e koropupn ake nei i te whelmn. He tin! nga niaunga penci ki Hawaii, otira, kua pern me Mi.unga Kiekie kua pirau te alii o roto. O nga nr.umga penei kna rangoiia. kei Hawaii te men nui. lie maunga teitei rawa o reirn, tutuki ana kite rangi nga keokeouga, pera me te inaiin<»a « Taranaki. E araia ana te rereii'M o nga kapna e ana maunga tiketike. "iCakahu tonu te (upu <> nga rakau, mo n"-a ulnota o ana maunga, i nga talui puhanga hau, no te mea, c uaiua tonutia ana; tena ko nga taha e rurungia ana, inemeiigi noaihonga rau-rekau, me nga otaota, i te tikakatauga o te ra. Kihai i momona te oneone o nun motu —kihai i ata pai mo te ngakinga, cngari e pat ana mo te ha'ienga kau, mo te pirikahu. Na tcahu-whenua o era tangata, i niein«-a ni, e ora ite kai. He mahi whakauaua"tonu e te tangata ka tupu tana kai, ta te whenun kikino hangn. Torutoru ake nei nga kai tupu lion o te koraha. He karo (taro pea) te tino kai o tera iwi o meinga ana he kai reka pu. E kahu ana i reira nga mea whnkatu]iii, i kawca atu i luropi. He titii ke nga ngakinga. Kci te motu o Maui tetahi tupuranga kapana, tona nunui noa atu o te kuinera hou. E tupu noa ake ana i reira te witi pai—takirua te kotinga i te tan kotahi. Kaliore ia, lie mira hei huri. E tupuria ana a reira e te to huka—te kawhi, mete tupeka. Ko te kuri maori, ko te poaka, ko te lieihei, mete kiore, no aim motu ake. Heoi nei laratou kai, pa noa kite wahi i tnkua ai ki uta e te I'akelia. te kau, te pirikahu, te lianenane, me era atu kararehc. He tini te Jioilio o reira, otiia, c kakc ana te utii mo tera kuii. Ko nga hoiho knwe atu i Karewania, taki te kau to pu, tatakirua te tekau to pu pauna, ka riro.— Ko nga kau o reira, he uri iho no nga mea i kawea atu, e Wanakuha—lie rangatira whakatere kaipnke i mua ni, no ■ lngarnngi Kua tini te kau, e oma haere ana ite ngabere o aua motu. Ko nga hiako, ko te hinii, mete kikokiko, e hokohokoa aim ki nga kaipuke o nga tau iwi ke. Ko tetahi tcnei o nga mea hei wlmka.vhiwliii nga tangata o Hawaii ki te taonga. Kua oti te whakatakoto etahi ture mo aua kau, kei patua uoatia e te | tangata.' He mea whakarite nga takiwa hei artiarunianga ino aua kau. Ka tukua kite koraha haere ai aua kau, ekore e roa ka tinitini ake. Me rua tekau ite tukungn atu, ka kapi te tekau e wha i roto itc tau kotahi, He tini hoki nga nanennne haere koraha, e hokoa ana nga hiako ki uga iwi ke. Kua tini noa atu nga kuri ma >ri o reira, no nga men i kawea niu ai ete Pakeha. E haere ktihui ana aua kuri ki nga wahi katoa o aua motu—e kai haere ana i nga kuwao kau, i nga nanennne, a. he mAk ano ka aim to ratou kai kite tangata. ora noa etahi Pakeha i n ratou. Kotahi tangata o Hawaii i rokohanga e aua kuri ki waenga ugaherehcre ; te pekenga katoatanga atu ki taua tangata, hinga ana ki raro, iigangnua aua kia mate, a, kainga ake. He tini nga poaka maka o reira, nui atu tc maka o etahi. E ora noa ana te tangata i a ratou. E ataahita ana nga rangi o tera wlienua —ekore e nui pu tc werawera, ekoie.e nui pu te matao. Ua pukerikeri te hau —ua roa ranei te uanga, ka waiho hei mea korerorero mo te tokoinaha, ekore hoki on.i hau, me ona ua e nui. E iit-u----paki mm te no, mc ta po.

Ekore te tini o nga mate ivhakapa c kitea ki reira, eugari te waihakihaki. mo era ntii mate ote kiri. Ko te take o era mate he jmru no nga tangata; lie kino no nga kai. Kit rongo nei e nga lioa pai, eliara i te mea ko koutou anake te nolio paru nei; e nolio kino ana era atu iwi o te an Kua rongo ano lioki koutou, ko nga iwi e iiaere kino ana, e kai ana i te mea kikiuo, ka pa kite kiri nga mate maniac—nga mate whakarihaiiha—a, ka mate noa ilio ite taitamarikitanga. W hakarongo ! Knti te kai i te mea kino.— Waiho nga puraikete mo nga inoeni;a anake. Horoiate kid : \vhaka)>aia le .angata. Kia iiuiiui nga wliare kia wrr, \ wini, kia puta ai te liauuga. He iwi ma tail koutou —kaua koia pea e tukua kia karangaiia, lie iwi puiapura koutou. Kna tae atu to mate koroputnpiila ki te talia tonga o cnei moana, kilmi ia i tae ake ki Hawaii, ahakoa, i wliak:iiiiu uru ralou kite kai lioko liaere niai. K okaokaia ana nga tangata o leiia, kei pangia e tana tarn. He tomtom nga male o lera iwi, a, ekore e kakaiia mate. Me aim ke to tat-ui rapu ki nga mea i whakainateniatca ai tern iwi. K liara i te "hernia ake te mate; e meinga ami, heoi ano te nohoauga pai mo le tan«ata. l£ki>re e mamate te tamaiiki ekore e inamate te tangata liaere am. He nolio kino no era tangata i mate ai. J He wliare liaumnku, he kakahu rahirahi, lie rawakore, he toliu kore i o ratou tinaua. Otiia, ite taenga ake ote Pakeha, ka ngaro haere nga tikanga kin •, ka tango i nga tikanga o o ratou hoa i'akeha. E torutoru haere ana ngatupapaku, i rot'i i te tau kotahi, a, meake pea, liangalianga ake te mate. E nga tangata o Niu Tireni! E mea ana matou kia pera koutou me nga tangata o Hawaii. Tangohia nga tikanga o nga Pakeha e nolio nei i a koutou, he nui to ratou hialu'a kia whiwhi koutou kite jiai. E pimri ana ua lirohia atu to koutou lie-kenga-haeretanga, mete tini o nga mate t piri nei kf'te lokoinalia. K ngaro liaere ana te niana—e ngaro liaere ana te ranga'iratangn. 15 kore koia o matou akoranga e whakarungona ? Ekore nga painga 1110 koutou e whakaaroa ? Knlinn raia ko te mahnetanga tenei, e mahue ai ten. ho kino! 15 karanga atu an i matou kia whakaierea te he—kia tango ki nga tikanga pai <> te pakeha, kia ora ai i te mate—kia nui liaere ai te rangatiratanga —kia whakahoa ai, kia whakateiua ai, koutou kite pakeha. Whakarongo ki enei kupu. Kihai ra matou i liaeiemai kite lioko i o koutou niieiuia anake. Engari he kawe mai ite oia, i te mnrie, ite pai. Ko nga mea ia e paingia ana e o mat >u kauiilatua, c o matou fuatau Kia t >lmnga koia pea koutou ! He aha ra ka kai t nui ai i te mea kikiuo ? He aha te wliare pimi i nohoia tonutia ai P Hapea he kahaki i a koutou kite mate ? Kaua koutou e ar.ga, e whakainomori. Kei nga inotu rarahi anake o Hawaii, te meatanga o te ru, ekore ia, e kalia pu. He whakahiuga kau i te rakau o te ngaliere, lie wahi i te kohatu, me etalii atu mea penei. Ite tau 1838, e wha tekau, e rima ranei, olionga o te ru ki Hairo, (he awa i te taha raro o te motu o Hawaii) Kotahi tekau ma rua ohonga (i tania) i roto i te p>> kotahi. Po rua i harm-,, liaere ai te ru, i raro ite wlienuii. K 0 nga raurekau, me nga puawai otaota j wiriwiri, koia ano; e inntaku ana. IC 0 te alma ki etalii ivalii i penei mete kai. puke e tnpekepeke nei i t 0 liapainga o te amai i tona turanga- l penei te tungi mete iiga'ru e papaki nej i te paripari moana, tu-a-liuri ana te tangata. I etalii wahi kahore he harunitangii i liaere tiraka, i liaere inahoia. 1 te tau IS 11, ka oho ano tern. Kotahi tino pakutanga —wiriwiri ana te wlienua, oranoa etalii tangata hinga ki raro. I ngawha etalii patu wliare, ko etalii t.-iirpu kohatu i, hinga. Titari ana to main ote tikap'u. o te pereti. Ringhingihia „ ana te wain i ona takotoranga, a tera atu mea penei i kitea i tana ohonga. Kei nga koru awa te wahi uiataku i te ru. Me korero ki a koutou totalii oliong* o te ru i te paring i ake o te moana i nga motu o I awaii. Ite tua 7 o Noheiiiu, i te tau 15;57. ka ohoolio nga wai ite awa o llonoruru. I te rinr> t> n;*a liaora ka tirohia atu te tai « rerc a a ano lie waipnke. Tau ana te ina'.iu m !;i n;a N pakeha. I mea hoki ratou ka ii*ri ake te moairi, ka taupoki ki <e tuawneuiia, pera mete paringa ote tai aua noa ake, i Karcao, i Amertka i liga tau kotahi rail kua paliure, ngaro ana te taone i nga wai ote moana. Ko etahi o uga tangu-

ta o Hfiwnii, i artintu i to tai e whakatimu rn ki to koliikohi ngohi, kite takoro itaere. Ko ctahi o ratott i sine haere ite po, a nolio i'it«'a atn, i te mauo wheima. Pakupaku knu ana nga tokatoka, male mate ana nga ngohi—eke ana nga kaipukc i maim ki ngn talinna—te hokinga, i lioki at te tai, taea ake ana ngp pareparc wliakauianga taitai iimitii. i nga minete 28. Pari mai, tiinti atti, pari mai, tinni, ao noa, po noa. I penei ano ki chinti atn motti, otiia, ko Hiro i te talia raro o Hawaii, te wahi i tino mate i tana pai-i----nga ake ote tai. Tokomaha nga tangata i mate—lie nui te taonga i titaritatia he nui tc taonga i ngaro noa iho. Fie liuihuinga knrnkiii to tana pa i tana walti. Mini ilio ote tua 6 o nga liaora, ka haere ka tinm atu te tai, ko te horo, ano, lie tore Pakttpnkti kau nun tc nui o te awa—mimiti ana etahi kapua—ka Imi te iiinno kite akau kite inntakitaki —te nranga i ara ai te moatia, tuupoki katoa ki te luiuga i te akau ra, a, taea ake utilise tua vlicnun. Ano te tutangi o nga wai. Nic te whatitiri—Haere tangata-haere karnri'lic—haere taonga— haere w>hare — haere w.tkamaori. Puripiiri ana ctahi ki nga mea e niaiiu ra, tine ana to tokomaha ki tc panufii o tera mate nui. I na riinga i totahi kaipnke won; t~>hora te tainga o taua iignru, inaca, ka maea ake nga taugata o taua Puke, ka tukutukua nga poti, ti, lie tokomaha nga langatti i ora mai i a ratou. Ka aliu-wha-ka-te-moan.i to tore o elahi taugata, ka kuperea katontia e te tai. More lie mi waka i ptit.-i. More he l:ai i ora. K «hio tckfitt o nga whare, titari fcatca. Tino ngahuru ngn taugata i mate, o nga kninga. I penei ano te inatenga o ctahi kainga i pahaki atu. Kihai i rangoita te Jigauetanga ote wlunua, ite ru. Kngari i kitea atu te pupuhatatiga mai o te alii ite mattnga o Kirauea, ite po. Harurii haere ana te toro ote alii tana inurunga —rere ana te mataktt. Kua meinga atu ki a koutoti to alma <> aua motu—nga luia ote oneonc —te nhua o te rangi o reirr., meonamute. Kei nga Nitipepa o mini atu, ka whakakitea ki a koutoti nga mea i tit pai ai era iwi, i rangatira ai, i wltai taonga ai.