Ko tetahi korerotanga atu ki nga Tikanga i nui ai nga Taonga o nga Pakeha.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 4, 15 February 1849, Page 2

Ko tetahi korerotanga atu ki nga Tikanga i nui ai nga Taonga o nga Pakeha.

Tera ano kite motu o Nui Tireni te tini o nga wahi e pai ana mo te hanganga kaipuke—ara ko te Awaroa ki Kaipara, ko Hokianga, ko Whangaroa, ko Whitianga—e ruru ana aua wahi, e hohonu ana hoki te wai hei turauga mo nga kaipuke. Na, ko tetahi mea i tino whakapaingia ai aua wahi ko nga kauri c tupu tata mai ana kite wai. Kei runga hoki ko Porirua, kei tawahi atu i Kapiti, ko te Awaiti, ko Tahaka, ko te Aorere, he awa era ki Taitapu, ko Oirere. He wahi hohonu kau aua wahi, ka hira hoki nga awaawa me nga oneone pai hei wahi hanganga kaipuke —ko nga peke o te Towai, hei aka kaipuke, poti—ko te Totara, te Pukatea, te Malii, . te Rimu, hei papa 1110 waho. Na, me whakaaro koutou, nga tangata e noho

ana i era wahi ki nga tini mea e whakangawari ai tana malii ki a koutou kainga me talmri koutou kite hanga kaipuke, kia kimihia i rofo i nga pakeha e koutou nga kamura hanga kaipukc, hanga poti. Me whaugai i a ratou i te takiwa e mahi aua i te haipuke, 11a kite oti nga o tetahi wahi rauei o te kaipukc katoa ra-

ka utua mai. .Ma koutou e whakarite ki ate pakefta, kite moni ranei, muka ranei, poaka ranei, tetalii wahi ote ksijpuke rhnel, liei utu im> tona malii. Me liaha nga tangata maori kite ngaherehere 11111 nga rakau, me tapalii) me lar ai lioki kia rite kite whakaatu mai ote kamura—ma kouloti liuki e kani i nga e tua i nga rakau, lu;i rewa, e whakatere mai ma te awa ki te walii hanganga liio te puke. Me whakarite hoki e koutou tetalii parakikia peru me ta nga .kamura te ritenga <> tQna ntii£ Nsi\ki te mea ka tiaua haere te malii, tenei anoki nga lnarama e 0110, c witu ranei ka otia ai tetalii kaipuke pai, liei puke rere.iere 1110 nga maori ranei, liei hoko kite pakelia t, liei. Na ka tae te waka oti ite puke per?! ■: wahi i otia ai te liauga i mua te whakn anake. Kite walii c lianga ana te kaipuke, me a titiro nga tangata, ara nga tamariki, ki ii|,j liialii o te kamura raua ko te parakimete. Na, kihai tiro ka ahei nga tamariki liohoro te uru ki tetalii wahi o te malii o nga Pakelia, koia ka nui liaere te whakamatauranga.

Ko te ritenga-malii tenei o nga tangata o Aorere, o Motupipi, he awa era kei Taitapu, i' whakaotia peratia e ratou etahi kaipuke pai, rua rakau. No nga tangata inaori anake te tuturutanga, malii liaere ana te hanganga o te puke, utu niarire ana ki nga kai liauga pakelia. I tupato nga tangata (ara ko Ngatctama) kei whakawarea nga kai malii pakelia e alia e aha ranei, koia i hoe atu ai raiou 111 arama mat ki Wakatu, kawe ana i te muka, te poaka, te . hinau, liei toto 1110 te kahu te witi, hci hot'}— moni 1110 nga kai malii pakelia, e whakahokia mai ana e ratou kite kainga te liuka, te ti, te tupeka, te kakaliu. Ko reira ka hoko i enei taonga ki nga pakelia ua i ulua ai ratou kite • moni e nga tangata maori. Ka rima nga tau i mua, kati ano nga mea ko te kanga, ko te riwai e whakatupuriae tana iwi lianga kaipuke nei—otiia iuaiauei ka liua a ratou witi, e hokohoko ana ratou, ki nga pakelia o nga taone, me nga pakeha patu weira o runga, kua whiwhi rawa laua iwi, koia e karangatia ai ratou e nga tangata, ko nga What Taonga ko Ngatctama.

Kn hira nga iwi i niahi penei hold ki etahi walii o te uiuhi\ fib, kua wliai rawa hoki ra,ou - Olira ka liira wgrfyrnva, nga tnranga pai ki era ntu walli o Niu \Tireni, e ranea ana lioki nga rakau c pai ai ki tana inalii. K imi hoki nga taonga o nga niaori hei lioko moni hei utu mo nga kai malii pakcha, aliakoa kiliai i wliakaaro noa nga tangata o aua walii kia talniri ratou kite lianga kaipuke, K mahi tonu ana ratou i te riwai i te kanga, tekau ma rua nga tau kna pahure e penei ana te mohio, kiluii ano i kake ake a ratou taonga ite takiwa nei - Ko nga kai, ko nga alia etoe ana kihai i pan i a ratou, e kore e tino tika te hoko i te korenga o (etahi kaipuke hei kawenga atu ki ngj H riro ana koa te poaka te kanga mete riwai i tenei wa, i tenei wa kinga kaipuke hokohoko o nga pakoha otir.i ka neke iho tenei te utu kite tangata ita te mea e kaiva ana e ia ona lianga ki nga taone ki runga i tona kaipuke—me ng.i taonga o nga kaipuke hokohoko, e utua aua ki nga maori e kore e tau penei kite tangata. Me nga taonga e hokoa ana e ia ki tona moni, ki Akaraua, ki Poneke, ki Wakatu, ki Otakou. Tena ka mahara koutou ki nga iivi o te tua whenua e kore e taea te hanganga kaipuke, poti, e ratou, ehgiuri kia apitiria e ratou te wakatupu hoih6, nanenane, liipi, kite mahi whenua —kia hifa uga kararehe, he mahi ngawari iioki ki uga mania ote tua wheniia. Na ka wliai rawa ratou i enei tu taonga. Me » wliakaaro kite pai ote hoiho mo nga tangata 0 te tua whenua o Waipa, o Rotorua, o Taupo, 11a ka tae atu te kohua, te pai-here kalieru ranei ki era whenua, ka whaia he ligenge ke, ma te kai walia, otiia mci mahi hurahi i nga tangata i aua whenua atu tae noa ki nga aiva hohonu e u aiteN^aka—ka riro te kawenga kei runga te hoilto kuna, hei kuri mo nga mahi • penei. Kua watea ngja lieicherc kite taliataha o nga awa o Ingarangi hei hurahi mo nga hoiho e patere ana i nga poti hoehoe lianga ki runga. Na ka taea te patere e nga hoiho e rua e torn ranei i te poti kawe lianga penei ano te maha o roto me nga taonga e urn ai ki roto 1 telahi toa hanga o Waitemata, o Poneke ranei ka hoe, whakarunga i te ii o te awa, wliakararo i te tai tuku ranei. Na, ka oti nga mairo tekau i nga hoiho te haere ka tukua, V tango i nga hoiho hou.

He roa enei poti, penei mete roa o te k<o puke rua rakau, otira he iti, raca papaku, patika nei kite tangere, liei lvhakarewa i rir.=; i nga tahuna, i nga wahi papaku i tc tar nga awa, kei eke lioki, ka penei te tere ill waka Tiwai nui, ana ka tokona ki Waikat 1 " Wailiou. ki Wanganui ran'ei—c utaina an teuei tu poti, nga lianga o nga kata eloru kau—ka tan tonu enei poti hei kawenga nga taonga ki nga awa o Niu Tireni. Na ki whenua e ahci ai nga tangata te kawe p mai i a latou taonga, ka hohoro ralou tc 1 rawa. lie ouou nga walii o Niu Tireni e ko tan te whakalupu lioilio, ivliakatupu 111 c pai ana lioki nya tini \i\ilii, ua me ir

nga tangata kite whakapai i nga ara o nga kainga. Ki ivaenga o nga mahinga lioki, ka kite ratou i te pai o tc hoiho hei uialii pamu, kite to ranei, te waha ranei i nga knivcnga taimalia ara ko te kanga, te riwa, te piraliu, e pekauria ana tenei e nga wahine—me taea tenci 11 ■alli e. te kuri. Kkorc e ruruhitia ratoii i tc pencilanga o te kauinatuatanga e kaha tonu ana nga wahine pakclia. Ko etahi alu inea lioki enei c waka, nga waritia ai te uiahi o tc tangata maori e te hoiho. Ara, ko te hurihaiiga otc witi te loanga rakau, hei pou pa, hei hanga wliare hei uialii taiepa. Kia kolahi, kia run ranei nga hoiho 1110 nga rangatira, ino oua tangata nui lioki, o ia hapu, o ia hapu. I tenei wa nei, ki Niu Tireni, cngari nga tangata noho takutai e mahana rawa ana i tt kahu, e wliai rawa, ana ite taonga, i nga tangata o te tua wlienua. Na, ko te take ia, e noho pupulu ana ratou kite turanga o nga kaipuke hoko hoko, he malii iti tc kawenga inai. Na, e riro wawe ana a ratou hanga te hoko. Otia ki Ingarangi ki era atu wheuua lioki o Orope e liira ana nga ara e tika ki nga walii katoa o te tuawlicnua. Ma reira c hari ana mai kei runga kite kata nuiiiui, i nga hanga tona malia, e wa, e ouo, hoiho ki te to, ma nga poti lioki, e paterea ana e te hoiho, e riro mai ai nga taonga, 11a, ka ngawari ai te kawenga mai i te rawa o te tangata ki telahi taone nuinui, ki (etahi turanga kaipuke lanei, 11a ka riro alu ki nga wlienua, e whakakake ana i te utu 1110 aua mca. K kore matou e mca, he mahi iti te keringa i tetabi ara i Taupo atu kite Whaiigauui i Kolorua atu ranei ki Waihou, lie. mahi uaua hoki ia, no te inea ka (akatoria ai aua ara ki nga oneone o ia iwi, o ia hapu rere ke ana pea ta tetabi wakaaro i ta tetabi —mo nga tikauga ote malii. Tcna mei whiwhi nga rangatira o ia hapu o ia hapu i te kuri mei liohoro hoki te whakatupu hoiho ki tona kainga, ka waka watea, c nga tangata nana nga hoiho nga walii o te a-a e ururua ana i nga rakau kua hinga, i te aka, i te rarauhe, kia pai ai te liaeie o nga hoiho i tenei walii ki tera walii. Ka mahi penei hoki nga iwi katoa, kihai taro kua kapi nga huralii i te wlienua katoa i tenei awa alu ki tera awa, i te liioana nei ki nga kainga o te tuawhenua, ra ano. K korc matou e mca mai, ki a rite on kou(011 ara ote tuawhenua, i tenei wa, kite nga ara o nga kainga pakcha. K mca aua nga pakclia ki tc ara, hei liaercnga i' te' ran mate, i te makariri hoki, hei ara papalika rawa, kia liohoro ai te liaerc, 110 reira ka hanga mariii te pakclia, i nga ara kia pai, ka roUolianga te puke, ka kiria a pula noa ki tua kuru i nga kowhatu hei whakakape i te mata o tc ara, kia niaro ai. T? ?nifi L'ifi u-nlfnMi-Pn tirrn ATanri PIIPA

mnhi nni i te timatanga o te hauga ara. K kore e nieatia kin pai te ara mo te haere i nga 1,1 katoa, i te rangi run, i te ira waipuke lioki. Ka aliei te tangata Maori kia haere 1110 te rangi e paif ai ia, kahore lioki ana tini mahi iiei whakaraiurani i ai:i, me talavi ia mo te paki, katahi i 1 ka haeie. Na k:t kciia peratia te ara ma riiuga o te tan o nga pukepuke, laro ilio nga niaunga, ma nga wahi maro o nga raorao, whakawhiti ana i nga kauranga o nga awa, waku haere ana 111:1 ie taha o nga icpo. Ka, ka tika te ara 111 ate Ngaheivhere, iae tua i nga vakan, ki a ralii te wahi e wakawatea ai. Me whin nga kowhatu ki roto i nga awa pam,ki roto i nga wahi tapokopoko ote ara. Mei maliia peratia p:iku 110.1 te h hernia katoa, ka lite te inatarataiiga e taca ai e te pakeha e te tangata niaori vanei rere hoilio i te rangi kotahi, i te niataratanga c taea ai e ia to haere niaori i nga rangi e \va.

Maku 0 whakaatu i tetalii mea pai e tnea ai e te whakaluwlieratanga o te- tua whenua i te huialii, ara ko to holioro o te tncngn atuole pukapuka o te tangata ki tana huauga, mete waknlioki niai lioki o teia, kahore lioki he iwi maori c rite ki l.ga iwi o tenei molu kite lnohiotanga wawetanga kite tuhituhi pnkapuka. Ta te niaori inea pai teuci, lie tuhituhi; ka liiranga taugata kua inaieiia boa o trlalii iwi kenoho ana ki tawhiti 110 a atu, heoiano a latou kitenga i a ratou, ko te pukapuka atu, pukapuka niai. Na ka maliia ng.i p.ra, e korerotia ana, ka talii ka tika teliariuga pukapuka. lie mea wakakake i te langata

ia, te hoiio tuhituhi i te pukapuka, mete matauranga ki nga inahi pukapuka. Ko tctalii malii liei apiti ki nga mahi huiahi, kia lika rawa ai, ko nga walii o nga ana nui e ninatia ana hei wakawhitinga i te ara ki (era waitua. Na, ka lika te ara ma tetahi awa nui, ekoree tae ai te kar.ranga, na kite mea e tail ai te laha o te awa liei nolioanga, liu; wakanoho he kainga ki reira. Na ka wliai rawa nga tangata o tana kainga, i nga lira h.iere. Ka tata mai ratou ki nga taone, ka liio wawe a ratou lianga i te boko, otia ekore e ta.ea enei men e nga tangata e nolm ana ki tahaki noa atu o te ara. Kia tan touu tetahi waka rahi-poti-raneii hi te tamanga, kia kaua e whaka waiea te lira haere, e liohoio ana, te kai kawe pukapuka ranri i te wliilcnga o to awa. Ma nga kai whakawhiti, e touo i tetahi ritenga utu inn ia til l, in/) ia lira, e kawea atu ai e. ratou

kaua i! wakarerina ketia le tira liaere e nui o te utu. Otia kia jiono te tikanga utu mo te tangata kai wliakawiti kia [>ai ai lioki kite lnalii. (Ka kgrerotia tonutia 1 «»