Ko nga Tikanga i nui ai nga Taonga a te Pakeha.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 3, 1 February 1849, Page 2

Ko nga Tikanga i nui ai nga Taonga a te Pakeha.

E rua mano tau i hoki atu ai te whakapaparanga o te iwi o lugarangi, c inatauria aua tenei ta te mea e whakatikaia ana nga korero whakapapa, i nga mea kua oti te tuhi kite pukapuka mo ana mahinga i imia ai. y Kua nohoia nga walii pai katoa o te ao e tenei iwi c uoho mai nei i lugarangi, i tana kainga tutnrii i Amcrika, i India, i etahi walii 0 New Holland (o tcra whenua i korerotia ki a kouton i tcra Nuipepa) i Van Dicmens I.anil, 1 Nui Tireni, na i te niaha noa iho o era atu molti. E pena ano tc ralii o nga motu o lugarangi me euei motu. E rua uga motu, ko te inea nui i penei t# 10a, mete Ilaupouri tae noa atu ki Ilangaroa i Ngaitahu, a, e rua nga wlieiiua o roto o tenei motu ko lugarangi, ko Kotarani, ko te motu iti ko Airaua te ingoa, kati ano hoki te rba. me Tokcran ki Taranaki. Kotahi ano te reo e korerotia ana ki euei whenua e torn inaianoi, ko te reo o lugarangi, otira, i

nuia he reo to tetahi whenua, lie reo to tetalii, c niatuuria ana, e korerotia ana enei reo inaianei, otira, kaliore e tuliia kite pukapuka. Ko te likanga e korerotia tonutia ana le reo o Ingaraugi, koia tenci, ta te nica he reo nni, he inaha ke nga kupu, nga ingoa i roto, kaliore hoki he reo o nga niano reo nei e penei ana te pai le tika kite whakalnia ite likanga o te tangata korcro. Ko te tikanga hoki ienei e pai rawa ana te reo o Ingarangi i nga reo kaloa, e liara i te reo ole iwi kotalii, otira, ko nga kupu pai o nga tiiii reo nei ka koliia, ka apitiria kite reo o nga tangata whenua o Ingarangi. lie malia nga kupu c rite ana ki le reo Kariki, ki le reo lionia, ko et.ihi kupu hoki he kupu tango niai 110 te reo o Germany, 110 te reo o Wiwi, 110 nga iwi e tu lata ana mai nga kainga ki Ingarangi. Ko te koliinga i nga reo e malia ko tetahi likanga tera e tino pakeke ai le whakahuatanga ote reo pakeha kite tangata maori, ta te mea ko nga rnngi o te reo he mea kohikohi 110 nga iwi malia, e uolio niamao ana. Kua kite ano pea nga tangata maori, e nolio ana ki nga taone pakeha i te rereketanga o te whakahiiatanga o te reo o nga pakeha o Ingarangi, o Airana, o Kataraui, aliakoa e matauria ana taua reo e ralou katoa, e penei alia ano hoki koutou, ki to kontou nei reo, lie reo ke to Ngapuhi, he reo ke to Ngatikahuhunu, lie reo ] ke to Ngaitahu. ! E korerotia ana tatou cte Paipera, kite no • lioanga o Ilomera, te tama a llapeta, te wha- ! kapakanga o nga tamariki a Noa, ki nga we--1 1111 a kite whakarua o Iliria, ua e kiia ana ko

ana nri nga tangala nana i nolio a Germany a Wiwi, a Italy, a Ingaraugi. Mano liiaurinri ana nga tangata o enei wheliua inaianei nei, mei Imia nga tangata maori katoa me nga pattella e 110110 mai nei ki Nni 'i'ireni, kali pea le walii lici nohoanga mo ra(011 ki tiigaiani, me Ilokiuiiga ki Manukau.

na le mea e lupaloria ana te ngaki o te k;. ' koia-i maha ai nga tangata e ora i le aialii ; liL'i. iS"a, ko liga wlienua momona e wliakr tiipuria ana kite witi, ki le pare, ki> nga ws 1 kino iho, e whakaltipuria ana ki tc oti, ki atu kai e pai ai te tnpu ki reira. Kuaoli ki - loa nga repo te whakatahe, 11a e whakatupuria ana kite kai, nui atn tana hua ki ri'ira, ko ii"a walii kinn raiva kite ngaki kai, ka wiakatokia kite tarutaru kua lapahia nga ran lie, n"a ngahereliore, na lie malm nga piiikaii', nga lean, e whangaia ana ki runga. V.' °Otira, tena atu etalii wheiiua, e pai r.u> i ake ana te t:ipn o te kai i te tnpu o to Inj ranr-i, o iti ill" ana le utu o te witi, o te p;i , ito reiia ntn. No reiia kahore i tahnri rgi pakelia katoa kite ngaki kai, ki tc whangii kai'., maim 110 a atu o ratou e mahi ana i ' malti wliatu paraikete, i te nialii whafu karri* i te malti lianga titi, niaripi, raka ki lie A karaihe nei. Na, ka utaina enei mea, mi. inea nialia atu ki runga ki nga kaipuke, nga u hernia kaloa ole ao, iitua niai ana k witi taiiei, ki tetalii atn mea ranei e lina no:i inai ana i tana wlienua i tilaiua atu ai enei lianga. Na ta ratoii nialii nana ki nga malii kua°whakaraiangiti'x na ki runga, 11a te mea luiki e akona ana te tamaiti e tana niatua, ki tana malii, koia i in,it:in rawa ai nga tangata o etalii taone o lugarangi kite whatu paraikete, kite whalu kareko, kite lianga niaripi, iti ilio Imki te utu o aua taone i le utu o nga walii kaloa. Aliakoa hoki e ili aua le utu 1110 enei lianga, e kore e penei he nioni mo ratou me laliuri aua ratou ki tetalii atu mahi, ta te mea kit* nui 110 a atn to ratou niohio ki la ratou mahi alio. iS'a te inea e maha ana nga lianga nga pakelia o Ingarangi, ka maha lioki ana kaipuke liei uta i enei mea, ki nga whemia c mea ana kite lioko, 110 konei kahore lie iwi i penei te nialia o ana kaipuke c maha rawa ake ana, ana e kitea ana tana kara e iri ana i ana kaipuke i nga walii katoa ole ao. Ko nga kaipuke uta inai i te kakahu,inga mearinoki l'oihakene, ki Niu Tireni nei, ka huki atu ki Ingarangi ka utainaatu lie liuriiliuru pirikahu, he inuka, lie kauri, he kapia, a ki le rokolianga enei lianga kahove auu i rite noa, ka rete aln ki India, a ka hokona ki reira ki tetalii atu wlienua ra ranei, he raihi, he kawlii, he liuka, he oi ano hoki nga wlienua e tnpu ai enei kai, ki nga wlienua ra anake, ka utuaatu kite moni ranei, ki nga lianga inahia ki Ingarangi ranei kua korerotia 11a ki runga. ' Otira e liara anake i te whatnnga paraikete kateko, i te hanganga pu, i whiwhi taonga ai a Ingarangi, ka inaluira nga tangata o ia walii oia walii, kite mea e hua ake ita ratou walii« ano. Na i nga walii inaunga ote tahatika 11 Airani, o Koterangi, i nga walii e nana rawa ana te ngaki i le kai i te pari o te wlienua ka talmri o reira tangata kite hi ika liei nranga mo ratou, ka wluikamaroketia nga ik'a, ka hokona ki nga tangata noho i te tuawhemia, i tc walii e tnpu ai le kai. Na, ko etalii ano, ko nga mea e 110110 ana i uga aiva turauga kaipuke, i nga walii e nui ai te rakau ka tahuri kite lianga kaipuke, aka oti, ka hokona ki nga tangata lioko taonga o nga taone tu tata niai, ka tukua atu ranei ki nga wlienua he ki te lianga kaipuke ki reira lioko ai: Tena alio hoki nga tangata nohi> ki nga taone, he oi ano ta ratou mahi, he hanga i nga inea mahi wlienua, a ka hokona atu tangata whakatupu witi. "enei kua Hiatal* tetalii tangata kite hanga i tetalii parau, e tori) nga hoilio liei to, e lima nga pauna hei utu, ka malii ano tana tamaiti i tenei mahi, mete na- ' knaro alio ki nga tikanga o tana mahi, a tena pea ekore e maha nga tail ka oti tetalii parau pai ake i tera i a ia te lianga,'? rua tonu nga , hoilio hei to, e wha lalii nga pauna hei utu. ! l'enei ano hoki te tangata lianga kaipuke, na , ka whakaaroaro ia ki tetalii ahualauga hou mo tana kaipuke, kua oti pea tetalii i a j ia, he kaipuke tere rawa, otira ka wlierawlierahina uga ra ite putanga ole hau, ka tukokii koki noa iho, a ka talmri atu pea, tena hoki , pea te rua i lianga e ia, he kaipuke tere, maia . rawa atu lioki kite hau, otira he maha ke nga ! tangata hei whakatere i a ia, kahore lioki i nui . nga nlauia o runga. I lana wakamataiirauga i , tana lianganga i enei kaipuke e rua, tahuri ai ( kite lianga i tetalif, ka oti i a ia, pai rawa ati . he nialia nga u(auta 1110 runga, maia rawa ana kite hail, kahore e maha nga tangata liei wa- ' katere, teie rawa ana hoki ki le rere. [ Na kua matau tenei taugala, ki le ahuata- ; nga pai 1110 te kaipuke, tuliia ana ano e ia ki , te pukapuka kia niohio tana tamaiti, uga tar ngata ranei mana'e tango i tana nialii i mini i.

a in. Na e kit en marirctia ana, mci kore lo taliini ta ratou nro ki tc malii kotahi, mei wliakarav ramtia ratou kite ngaki wili uiana, ki tc " pia, waina mana, ki tc wliatu kakalm & ekorc tctalii \va e watca ki a ia lici xvliakt lianga ki rig a tikanga o tana malii pcna, > lie parau kino alio tc parau, c torn nga liui. ki tc to, a lie kaipuke kino, pnhoi, tc kai puke. Na tc inea c weheivehea alia tc malii o i tangata o ia tangata, i lnalia ai nga lianga kakalm, nga utauta o te pakcha, ahakoa litv lie nica pakeke nga mea i lianga ni'cnci lianga c uaua anajioki nga lianganga, e luia noa ana c iti noa iho alia te utu. Ka oti te paraiket' liui, ralii atu i nga weruweru inaori nunui, tc tangata whatu paraiketc kite rangi kol - r c ma nga inarama c wliatua ana tc I'

Maori peita to ralii, i (e wa hoki <■ oti letahi ivhakakai to ukui c le langata maori, ka kotalii ran patara ka oli tc hanga e te pakelta, pena hoki'temaro o to mca i hanga ai mete pounamti nno.

I nga malii a te tangata maori, c pena ana alio hoki, ko nga tangata maori o Arahura o Wakatipu o te wlienua i te pounamii o hohoro te tate wliakaoti i te heitiki ranei, i. te patu ranei, ta te mea ko ta ratou malii tawhilo iho, ka taka kite taulion, kite tangata » Kaipani ranei, o Kaitiaa/anei, ka roa rawa e malii ana. Olira, he iwi rawakore tela, kite wheiiua pounamii, he inara kore kai a ratou mani, kaliore a raloti kangr., p >aka, paukeiia, inereni. Ale he mea i tahuri nga tangata o Te Taitapu, o te walii e hua ai te kai, kite keri i letahi ara ki Arahura kia tika i te tuawhenua, kua tac atu ratou ki reira kite hari kanga atu, ki te hari patikcna atu, kite hari niereni atu, ki tc hari witi atu, kite hari pure atu. Kua tae atu hoki he poaka, he nananane te aralii 1110 taua

kainga, a utua inai alio enei mea kite poiuiu mil.

Kua iiui ke hoki te malii ki nga wharuata" nga o u(a, kua ulaina he wairenga ki reira' kua ,'igakia kite kai, kua oti hoki he waka te ta. i loto i nga awa liui e lua o waenga o Te Taitapu o Arahura hei ula i enei kai, ako tetahi iwi kite ngaki kai, ko tetahi iwi kite ukui pounamii, e kore e taro ka rato katoa nga raogatira i te patu. Na, ka riro mai nga mca pounamii i nga tangata na ratou i malii nga kai, ma ratou e boko atu ki nga tangata o era wahi o enei mntu, kite kaitaka, ki era atu weruweru, mea ivliatu pea e Tanpo ranei, e Taranaki ranei, e Ilea ra - nei, e kore aim hoki e taro kua whiwhi ratou i enei til taonga. Tena alio nga malii, e kore e laea te whakararuraru ki ctahi atu malii, me lie mea, c whakarariirarutia ana te malii o tetahi karunia hanga kaipuke, niana e tiki e tua nga ra-k-nu kite iigalierehere, niana e kani ki le papa ka malia ke nga tan e oti ai tana kaipuke e ia, a mci whakaranirarutia ia kite ngaki luki i ana kai, pcra pea e kore e ata oti lona kaipuke, kua popopopo una iho nga rakau o roto. Kua kitea nn6 lenei tikanga e koutou—kia kotahi ane te malii o te tangata, koia i whakatapua ai i mua e koutou nga tangata wliatu kakaliu, nga langala tatawaka, he mea n> koutou kia riro katoa tana aro ki taua malii. Kei te inahinga patu weira hoki, i Olakou, i Kapiti, i le Whaiiganui, kua kitea aim lenei tikanga kia roa e whukainataiilau ana nga tangata maori, ka mohio ai ratou kite wero ite weira, e mei tahuri ngataiibou kite haere poti ki tcnci malii, ahakoa i liui ta ratou in tuaaanui ta ratou nana kite malii e kore e mate le (alii iveira mo ratou. K oii i nga miiama patunga weira, ko nga marama ote hotoke, me he mea, e malii ana i tenei malii i nga marama katoa o te tail, me tuku atu he tangata ke ma ratou e wliakatupu he kai lua ratou me illll atu ki ctahi o iigi utu o a r.itou hiiiu—i tenei tn mahi i to inaianei ano e hua ana a ratou kai, a ratou paraoa, huka, pihikete, ae pai ake ana a ratou kakaliu, i nga kakaliu o era o koulou e mahi ana i nga mahi whakama iri.

Na te moa i wehewehea ai ng i lualii o njr-i pakeha o Ingaraiigi, lie tangata alio !:i (ana malii, he tangala alio ki lana malii a talniii tonu aua tangata kite ako i nga ti kanga o tana iii.ilii anu, a uhaknakona mai ki ana tamaiiki ki ana irainutu i ta ratou tamaiikitanga ano, koia kalmie ami i roa kna lnalau latou kite wliatu, i nga lini kakahn, ka matau huki latou ki nga uiti ki nga lini kai, e tupu pai ana tetalii ki telalii In onemie, tetalii ki tetalii tn oneone, ka matau lioki ratou kite wliatu i tetalii alma kakahu, i tc huriiluiiii pirikahu ranci, i te huiiihuiu naiieiiane lauei, liei kakahn inahana ma nga kainga makariii, mo te kakahn i tu liotoki a ki tetalii atu ahna kakahn kia mamio, liei kakahu 1110 liga tangata mahi, i liga walii ngaheieliere, ko tetalii atu ahna kakahu kia niaencene hoi kakahu tamaiiki, ko tetalii atu ahna kia mataratara liei pi'ke witi, liei la kaipuke lioki.

Jlei kore i taliuii nga pakeha o lngarangi, ia nohoanga taugata lie inalii ke, ia nohoanga tangata he inalii ke a nana tonu ratou kia ratou nei inalii kia pai rawa ake, inei kore, c penei toun ana te rahio a laton kaipnke me a koutou waka, ta te mea e kore e niatau te niohoao ki te hanga i (etahi kaipukc ralii ake i ana poti 0 ana awa wai niaori nei. K kore e taea nga kaipnke liuiuii te hanga, jiena kahore- he katcne i liroinai i Ameiika i te lvhemia matara e rna nga marama o te atn i lngarangi, hei w hatu hate liei vvhatu [lilii kaoue ki reira, pena lioki, kahore i taea he liuka i nga motii i nga wahi e nial.ua atn ana 1 Amerika, kua Icore noa iho lioki, he kapa liei hanga nioni, hei wakapiri 1110 nga tangere 0 nga kaipnke, hei hanga i era atn mea, e iti 110 a iho ana lioki te kapa o lngarangi. Kua koie lioki e kitea te raihi hei kai, kua kore lioki nga pakeha o lngarangi e uliinhi i (e riwai, i te tupeka, i te I'ititi, i te waina, 110 tuuhiti anake cnei mea, a mei kore lie kaipnke lahi liei uta lnai, kia roa ia kite nioana 1 ana rerenga kua kore enei hanga ki lngarangi. Kei lena Nuipi-pa te loanga o lenei kvreiv.