Untitled

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 1, 4 January 1849, Page 3

E hoa ma, e nga tangata maori, tena ano pea te wa e puta ai te whakaaro ki o koutou ngakau ki nga tini mea a nga pakeha i whakakite ai ki a koutou, ki ana tini mahi e kake liaere ni te tangata, rokohanga mai koutou e nga pakeha e nolio ana i runga i te pouritanga, e kai ana i te tangata, e pakanga tonu ana, e aha ana, e aha ana i era tutu o tc ngakau kino, tukua mai ana e te pakeha ana tangata ki a koutou ka akona koutou kite oranga tonutaiiga 1110 te wairua, ka whaknkitea mai nga tikanga pai o te Atua, ki a koutou, katahi koutou ka mohio he ritcnga kino a koutou rilenga tawhito—me nga mea hoki e ora ai tc koiwi, rokohanga mai koutou, e kai ana i nga kutakuta whenua, ara, i te aruhe, i te tavva, i te pohue, i te hinau, i te mamakn, i te liuhu, i te karito, i era tini otaota o te whenua, e nolio kuri 110 a iho ana koutou, kahore he kakalm ko te kiri kau, he pureke, he koka nga kakuhu, ka whanau te tamaiti ka uliia ki te patate he kaliu 111011 a, 110 te taenga mai a tc pakeha, katahi koutou ka kite i te kai pai, ka homai e ia te riwai, te kauga, te paukcua, te witi, tc poaka, me a koutou kai katoa, e kai nci koutou, taka atu ki ana kakahu, kahomai tc paraiketc, te kareko, te parauenc, me era tini mea, e uhia nei e koutou ki o koutou koiwi—koia ra e tuhia nei ki raro te taenga mai ki konei o Tamana, raua ko Kapcne Kuku, o nga tangata 11a raua i kite enei motu, 11a raua hoki i korero i matau ai nga pakeha ki a koutou—kia rongo mai koutou ki ta raua korcrotanga o ta koutou alma i rokohanga mai ai koutou e raua.

Ko Tamana le ingoa o te langata tuatahi nana i kite enei inotu, e rua ana kaipnke i rere mai ai, no te tahi tckau ma toru o nga ra o Tihema, 1012, ka kite mai ia i tetahi lvenua maunga, e tu ana i mua i ana kaiimke, na, ka

aim wakararo te rere mai o ana kaipuke, tu rawa ki Te Taita[iu, ka hoe mai o u'ira tan ■ gala i runga i o ratou waka, lie umia nga v aka, i te timatanga ka tupato ta ratou haeiv.'-ii katariga noa, tawiri noa kia haeremai ki nir i ki nga kaipuke, kihai ratou i rongo, no mm no te mahanga o ratou ka huakiua e ratou te patio tetalii o nga kaipuke e hoe atu ana ki tetahi, e torn nga pakeha i mate i a ratou ; kehai a Tamana i taluiri kite wakataki i te matenga o ana tangata, otira, ka puta te liau pai, ka rere atu ia i kona; c rua tekau ma rua nga waka i wliai i a ia, no konei, ka puhia ana waka ki liga pu repo, ka mate elahi tangata o runga, katalii ratou ka wliati, ka ho'ci atu ki uta. Ka tapa iho e ia he ingoa 1110 taua wahi ko Te Wauga-Kohuru Rere mai i konaka tuauo kite wanga i wah;>o Wakatu ; ka ahu wakararo mai tona rere i kona ka kite ia i Aranawatawi, tapa iho e ia ko Tiri Kingi lie tangata auo kei runga i aua motii, otira, kiliai ia i eke ki uta i te ngaru, he oi an J, kj tana rerenga tonulanga atu. Kahore lie tangata i tae mai ki enei motu i muri i a ia ; a, tae noa mai ki a Kapene Kuku ; 110 tc talii tckau ma riina o nga ra o Akuhata 1769 i rere mai ia i Tahiti (Otiaito); no te Olio o nga ra o Oketopa ka kite ia i tcnei motu ; ao ake te rangi ka tu tana kaipuke ki Tnranga.

Ka hoe ratou, ko Te Peki, ko Rata Toi'ana, ko ctahi o ona tangata ki uta, ka u ta ratou poti ki tetahi tahao tc awa waimaori, ka kitea e ratou ctahi tangata weuus ki tera talia o to awa ka wakawiti ratou i ritilga i tetahi o nga poti, ko tetahi poti i waiho kite kongutuawa, 110 te tatanga ki aua tangata maori ka omi katoa ratou ; ka eke ratou, nga pakeha, ki uta, ka ltacre atu ki etahi ware e tu ana i tahaki, e wha nga tamariki i waiho hei tinki mo te poti.; ka matara iti ta ratou haerenga i te poti; ka puta mai nga tangata tokowha i roto i te ngaherehere, he timata a ratou rakau, ka rere atu ratou kite taupoki i te poti i nga tamariki, kua mate taua poti me kore ratou te karangatia i tc poti o waho, kia tukua mai ta ratou poti kia tere i runga i te tai; whai tonu mai aua tangata, ka puhia mai te pit o te poti 0 waho ki runga i a ratou, hei wakawehi i a ratou, no te paknnga ka tu ratou, ka tirotiro, kihai i taro ka whai ano, mete wakakakapa i a ratou rakau, ka puhia ano tetahi pu ki runga 1 a ratou j kihai ratou i rongo otira ka ara te riugaringa o tetahi hei tarerarera atu i tana timata kite poti, no konei ka puhia mai tc pu ki a ia mate rawa taua tangata ; no tana hinganga ka tu kau noa iho aua lioa, taro iho ka lioki ratou mete to i te tnpapaku, otira kihai i roa ta ratou toanga ka wakarerea e ratou, kia hohoro ai ta raton 01113. No tc pu tnatahi ka hokimai a Kapeue Kuku 111 a i ta raton haerenga, ka kite ratou i te tupapaku e takoto ana, ka tirohia e ratou, ka kite ratou i tu kite manava te tunga; kotalu talia o te kanohi i taia kite moko, he tikitiki te mahunga, otira kahore i titia ki tc raukura, katahi hoki ratou ka kite i te ahua o te kakahu ki taua tangata nei otira i rite tonu te kakahuranga ki ta Tamaita i korero ai. Ka hoki ratou kite kaipnke, 110 tc taenga ki reira, ka rongo ratou ki nga tangata o uta, c taki ana, e korero ana. Ao ake te rangi ka kite ratou 1 nga tangata maori e noho ana i ta ratou nohoauga o te po. Ka hiahia a Kapeue Kuku kia wakamatautaua tangata ki a ratou, koia i hoe atu ai ratou, ko Te Peki, ko Rata Torana, ko etahi rangatira, ko Tupia, (he tangata maori tenei no Tahiti) ki uta, i runga i nga poti c torn ; c noho mai ana nga tangata wemta i tera taha o te awa, hokorua ina rima pea ratou. Ko Kapeue Kuku, ko Te Peki, ko Rata Torana, ko Tupia nga mea i eke wawc ki uta, ka aliu atu ratou ki nga tangata maori kihai i roa ta ratou haerenga atu, ka wakatika nga tangata inaeri ki runga me nga rakau, he timata he patu pounamu nga rakau; ka karangatia e Tupia kite. reo o Tahiti, ka wakakakapa kau ratou i a ratou rakau, ka tau iri i nga pakeha kia hoki; ka puhia te pu ki tahaki o ratou, ka kite ratou i te mata ka til kite wai, katahi ka niutu la ratou wakawehiwehi mai ki nga pakeha ; ka whanga ratou, nga pakeha, ki nga hoia o nga kaipuke kia tac mai no te taenga mai, ka wakaturia ki runga ki tetahi pukepuke, ririki i te taha o te awa, 11a ka aim ano te haere o Kapeue Kuku, ratou ko te Te Peki, ko Rata Torana, ko Tupia, ko nga apiha e rua, ki nga tangata maori; ka kia ano a Tupia kia korero atu ki a ratou, ka matau tonu nga tangata wenua ki tana reo ; ka ki atu ia ki a ratou, c mea ana matou kite kai, kite wai maori 1110 nga kaipuke, me uiu kite rino, ka wakaturia hoki e ia te painga o taua mea ka pai ratou kite hokohoko, ka karanga ki nga pakeha, kia witi atu ki a ratou ka ki atu nga pakeha, wakarerea atu a koutou rakau, otira kihai ratou i wakaae ki teuei. Ka wakatupatoria nga pakeha c Tupia kia mohio ki nga tangata maori ; 11a, ka karaugati ratou e nga pakeha kia witi ki a ratou, ka uuuhia mai nga kiikalm o tetahi, ka kau mai ki a ratou, ko aua rakau i wakarerea atu ; muri iho ka kau mai e roa, tarotaro iho ka kau mai te niiiuga e rua tckau, e torn tekau takitahi rauei ratou, engari cnei i mau mai i ii ratou rakau. Ka hoatu nga pakeha he rinu

hi* poroporo ki a ratou katoa, kahore pea i wakaarohia e ratou hi» taonga, lie oi ano te mea i wakahokia mai, he raukura, cngari ka mea ratou kia hokoiin a ratou rakau ki a nga pakelia 110 te mea kahure lenei i wakaaetia, ka mea kia tangnhia inga ringaringa o nga pakcha, ka ki atu a Tupia, kia kati te tutu kei patua ratou. No te tahuritanga ote kanolii o tetalii o nga apiha, ka naomia tana hoari, ka haere te tangnta nana i tango kitahaki iti alu, ka piupiua te hoari i runga i tana matenga, mete haniama te xvaha ite koa ;ka tutu ana lioa, ka kitea lioki elahi e haere ana mai i tera talia o te awa, no reira i "wakaavo ai nga pakeha, me wakamutu ta ratou tutu na ka puhia tana tangata nana i tango te hoari kite hota e Te I'eki, 110 te tunga ki a ia ka nintu tana haniama, otira kahore ia i wakahokiinai i te hoari engari i piupiua touutia e ia, mete ata haere atu ki tahaki, ka kitea tenei e tetalii apiha, ka puhia atu ia, hinga tonu iho : e rua nga tangata elu tata ana kite tangata i mate i rere atu ki a ia, tangohia. c tetalii tana patu pounamu, ka mea fetahi kia tangohia te hoari c ia otira i riro mai i tetalii o nga apiha, 110 konei te nuiuga o nga tangata kua whati atu ki tetalii kowatu, c tu ana ki ivaenga o te awa, ka wakatika mai kite kau mai, e torn nga pu i puhi ai ratou kite hota, 11a, ka whati atu no te tc taonga ki uta, ka kitea, kua til etahi o ratou ; ha haere marirc ratou wakauta, ka hokiiuai nga pakeha ki nga poti. Ka kite nga pakeha c kore c tika ta ratou hiahiakia wakamatautaua tangata ki a ratou, ka hoe atu ki etahi walii o taua wanga kite kimi waimaori, ka wakaaro hoki a Kapene Kuku me liopu etahi tangata maori, ka uta atu kite kaipuke, ki reira atawai ai, lioatu ai he liauga mo ratou kia mutu ta ratou tupato, 111 a ratou e kawe i nga pakeha e wakamatau ki a ratou nei tangata. Kahore he ekenga ki uta i te ngaru, otira c rua nga waka i kitea e haere ana liiaiite moana, kotalii te waka he ra i runga hoe ;yia mai, ka araia mai a 11111 a o nga waka e nga poti c torn kei tae ki uta, ko te waka e hoa ana, i hohoro te kite i a ratou, nana tonu ta ratau hoe, ka tae ki tetahi wenua e tata mai ana ki a ia, engari tetalii i rere tonu mai ki waenga nui i nga pakeha, ka tukua to ratou komaru, ka man kite ln.e, ka hipa ratou ki mua o nga poti ka karangatia e Tupia kia liaere-mai, e kore e ahatia ratou e nga pakeha, kihai i rongo mai, i hoe tonu, ka ki alu a Kapene Kuku-kia puhia tetahi pu ki runga ia ratou, no tc pakutanga ka mutu ta ratou hoe, tokowitu ratou, ka unuliia a ratou kakaliu, liua 110 a liga pakeha i tc unuhanga ; c rere ana ratou kite wai; kahore, 110 tc taenga atu ote poti ka tahuri mai ratou ki nga tangata o runga, ka patu ki a ratou nei hoe, ka opaiua hoki ki nga kowatu, ki era atu mea o ruuga o ta ratou waka, he maia 110 la ratou tahuritanga Aiai, koia i puhia ai kite pu,cwha nga mea i mate, ko nga tamariki e torn i ora i rere kite wai, aka tangohia ake ki runga ki nga poti.

No te lironga mai ki ruuga ki nga poti, ka hua ratou, tena ratou e whakamatea, otira ka whakainarietia e nga pakclia, ka hoatii he kakahu ki a ratou, no konei kahore ano i tae noa kite kaipuke, kua marama a ratou ngakan, kua niutu ta ratou tupato, ta ratou wehiwclii ; ka atawhaitia ratou ki rimpa kite kaipuke, ka whakatu mai i a ratou ingoa, ko Tahouraugi, ko Ikevangi, ko Marakowete. Ao akc te rangi ka whakakakahuria ratou ki nga kahu pakelia, ka ki atu ki a ratou, " e whakahokia ana koutoii ki "iSjjbiL k"- 1 ''"don ki tein'i, Otira, no te kit'^^Bjflf l ana te poti ki tona uiiga o iiuia, ka lono mai kia kore ratou e ki nta ki reira, he hoa riri 110 ratou o reira tangata, ka patna ratou, ka kainga. Ka inea nga pakelia ka kore ratou e pai kia waiho ratou i kona, mo te aliiahi ka hoc atu i a ratou kite kainga i toluitohungia mai c ratou. No te taenga ki nta, kahore ratou i mea ki te hnere, mnrimuri iho, ka puta kc ta ratou whakaaro, ka liaere ratou. Ka haere a Kapene Kuku ma, kite piipiihi parent, kahore ano i matara noa i te poti, ka karaugatia ratou'ki nga tangata nia«ri e haere ana mai, ka liokiiuai ratou, no te hokinga mai ka rere mai ana tamariki e torn i rolo i nga rakau, kia tiakina ratou e nga pakclia, ka haere katoa ratou ki tatal.i tn ai, ka tae mai nga tangata niaori kotahi ran ki tera taha o te awa, ka kite nga pakelia kahore ano i alum -pai ta ratou ahua koia i mea ai, kia lioki ai kite kaipuke, kei tutu ano, mate ano etahi o nga tangata whenua. K haere atu ana ratou kite poti, ka karatiga mai tetahi o nga tamariki, tena tona matua kei roto i a ratou, ka puritia nga pakeha kia nolio kia koreio, ka korero atu a 'i'upia ki a ratou, ka whakakite hoki nga tamariki i nga lianga a raton, otira, kahore tetahi o ratou i mea kite kau mai kahore hoki nga tamariki i mea ki te kau atu. U takoto tonu ana i tatahi te tupapaku i puhia,ka kite nga tamariki, ka haere atu, ka ithia ki etahi o nga kakahu a nga pakeho i hoinai ; nuiri iho i tenei, kotahi tangata, ko te matua o Marakowete i kau mai, me

te manga rakau kite ringaringa, ka lioinai e ia tana manga ki a Tupia, ka lnalia lioki inca a nga pakeha i taua tangata, ka ngarea ia kia haere atn kite kaipuke, otira kiliai ia i pai. Ka hoki nga pakeha, ki nga po(i, no te hokinga ka hna raton e l iro nga tamariki i tana tangata, kao, whai tonit niai i a raton, kalioki atn kite kaipuke. No te mntitnga o te tina, ka 11 in ano ana tamariki, me kahore ano ratou i pai kia haere *tn ki nta, kite ualii i tae ai ratou i teata, ka whakaae tonu inai raton kite liaere, 110 te unga 0 tc poti, ka eke raton ki uta, otira, kaliorc alio 1 matara te liokinga mai o te poti, ka kau mai raton, ki roto kite wai, ka tono mai kia whakaiiokia raton ki tekaipnke, otira kna kia nga tangata o rnnga o te poti e Kapene Knkn, kia lvatlio atn raton i nta, koia i kore ai e lioki ki tc tiki. No mnri ka tikina ana tamariki ka wliakawitia kite nohoanga o nga tangata wheuua. ka 110110 talii ki ivira, mnri ilio ka haere mai raton kitatahi, ka tawiri nga ringarin«a kite kaipnke, a, ka ahu ta ratou liaere, ki ta ratou kainga i tohutoliungia e ratou ki nga pa - keha mete kakaliu i nga kakahn o ngapakeha i hoatu mo ratou.