Tetahi Wahi o te Niupepa o Hawaii, i tuhituhia ki Honolulu, i te ra horoi, Akuhata 5, 1848.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 1, 4 January 1849, Page 2

Tetahi Wahi o te Niupepa o Hawaii, i tuhituhia ki Honolulu, i te ra horoi, Akuhata 5, 1848.

Kakenga haerenga o Hawah. He tauira tenci o te pukapuka o (Rev. Asa Thurston) Asa Tuatini, i tuhituhia kite Hohaiatale o nga Mihiuare ki Boston, he taone ki Amerika, korero ana ki nga mahi o aua uiotu, kua rerc ke, kua tango i nga tikanga pai. No te hekelanga tuatalii o nga Mihinare ki Hawaii i tac mai te Tuatini ; ka rua tckau ma waru ana tan e nolio ana ia ki Hawaii, mahi tonu ana kia kake liaere a Hawaii ki nga men e pai ana 1110 te wairua, mo te tinana lioki 0 te tangata. Kua kitca e ia tc nohoanga pouritanga omua 1 te mea kahore ano i tae mai te rongo pai o te Ariki, Ihu Karaiti, kua kitea hoki e ia te tupu Jiaere ake o tc whakapono i te orokotimatanga tae 110 a ki tenei takiwa ; kua mohio lioki ia kite reo, ki nga tikanga, ki nga ritenga, kite nohoanga o nga tangata o Hawaii, kahore hoki he tangata e ora ana inaianei e rite ki a ia i tana mohio ki nga mahi omua o Hawaii. K ngari ia te tangata e ahei te ki tika mai kite nohoanga o nuia, kite nohoanga linki o naianei o nga iwi a Hawaii. Kua maha nga ktipu ka korerotia 1110 tc rerenga kctanga o euei motu i te taenga mai o nga Mihinare. He malia lioki nga ktipu kua ineingatia kua tuhituhia. He maha hoki nga whakaaro o tenei tangata o tera tangata, e lere ke ana, ko etahi e mea ana, ka pai rawa te 110110 o Hawaii inaianei i te 110110 i mua, e kitea ana e ratou te kakenga hacretanga o Hawaii ki nga mahi pai katoa. jOtiira kua mea* tia e etahi e kino rawa ana tetahi wahi o te nohoanga inaianei, i te nohoanga o mua, i te mea kiano i tae mai te rongo pai o Ihu Karaiti, kiano i oti te reo te tuhituhi, kiano hoki i taia he pukapuka, kihai ano lioki i whaikura kiano i mohiotia te tuhituhi c te tangata. He maha nga korero penei, e meingatia i mua, e meatia tonutia ana hoki, ko te tangata ka tahuri kia wliakarongo i enei korero, ehara ia i te tangata ligakau tika, he kuware ra ia. Me taea te tupurauga o 1820,<te whakatu ki te talia o tenei tupurauga e ora mai nei, ka kit;a tc ahua ketanga, o tetahi,] o tetalii, ka kia e tenei whakatupuranga, liej iwi ke, kahore hoki lie wahi rite ki a ratou.! Kihai nga tangata i wiwi i te kakaliu i leira, kotahi tonu ta te tane, lie malo te ingoa, o—B0 —8 ranei nga inihi te rahi, kotahi te whananga mete tuina

te roa, ka taL'aia te hope e (aua wermveru ka i kuhu ki waenga o nga hulia, puta 110 a lia hereliere. Ko tale ivaltiue kakalui, he Pau, ka takaia nga hope, ka werewere ki nga turi, ko tetalii, lie Kihci te ingoa, mo runga o nga pokihiwi tera ; otiira, kibai tera i kakahuria tonutia, ka here kau nga tamariki kia 8 ranei 9 ranei nga tan ka kakalui i te kakahu/i tu kiri kan ratou i te kaukait, i te takaroliafiga whakaputaputa kei roto i te ngaro, o te tai, kite liaere te ivaliine, ka wailio atu i tana Pau ki loto te wliare, ka liaere talianga i te ara, na te Pa, ki tatahi, ka mutii te katikau ka hoki, lalianga ano kite kainga; ki nga haerenga o nga rangatira ka noho kite wliare ote Mihi« nare, i te ara ki tatalii—kia mihi atu ki aia—ko reira ka nga re atu i tana pononga ki mua i a ia, lie kawe atu i tona pau he kakahu mona kei te wliare o te Mihinare, ka whakahokia kakahuria ano kite kainga. He kupu kotalii anei naku, 1110 nga kakalui, tena nie tuhituhia a ratou ritcnga katoa e an, ka kapi te tini o liga pepa, ka ki tetahi pukapukanuiranei. Tena ko tenei, ka pehea te ahua o nga kakahu o te tangata inaianei. Kahore hoki e kitea te wahiiu; e liaere kau ana i tetahi kakahu pakchu, lie tnki kotahi (a etahi, he takirua ta etahi wermveru. U kakahuria ana nga taugala katoa o enei niotu e nga kahahu papal, ara kei te wliakaaro maori, he pai ke ta te pakeha. Ka nui raw a nga kakahu e tangoIlia uoatia ana e etahi tangata, i aua mouHie utu, i tona hiahia 1110 nga taonga pakeha. Ki nga Itatapii e alma pakeha ana te tini o nga whakamincnga ki roto i nga whare karakia, i te pai o nga kakahu, wahi iti, ka hori te tangata, he hiiihuinga pakeha Amerikaua. (Ic kakenga haeretanga lioki tcuei, te tangohanga 0 nga kakahu pakeha e nga "tangata katoa o te motu —lie rerenga ketanga, te hacrere talianga o mua. I te taenga mai o nga Mihinare i rokohanga te iwi s ratou, e kai ana i te waipiro—he iivi hatirangi te iivi uei, e inahi ana i nga mea kino katoa—i nga liara katoa e hua ai ki nga iivi e kai aua i tena kai. U kitea ana ki liga kainga katoa o te motu, nga niahi whakariharilia, nga mahi kino hoki, ka haeie tahi tonu mete kai Waipiro. E liara i nga tutuaanake euei mea kino ; otira, i a te Kingi ratou ko nga rangatira katoa o te U'henua, ko ratou nga tiuo kai malii i nga mea kino katoa, o aua ra. Kua kite i te kanohi, kua raugona i te taringa nga mea e kore e pai kia tuhitiihia, ka wliango te arero i te korerotanga, ekore e taea te tuhitiihia e te pene, ka muinura hoki te pepa, ana ka taia eua mahi o llataua, i meatia ai, i te nohoahga o nga tangata ki runga i te pouritanga mete he. Pehea na koia i lenci wahi ? Kua rere ke koia nga ritcnga'? K hua touu aua koia liga hunga haurangt i nga Pa katoa 1 Ilore rawa! kua ahua ke, kua liuri taupoki, i te haurangi whakatupukararehe kite nohoanga pai i runga 1 te wliakapono j ekore e hono te kitenga o te mea haurangi ki Hawaii, ko nga Pakeha anake e inn ana i nga wai lvhakahaurangi. Kahore hoki nga tangata o te ao, e rite ki a Ila-

waii i tc tupalo, ki tena kai, ki ta matou whakaaro, he iwi a(a noho rawa ratou inaianei, ka rite lioki ratou i le noho pai, i tc meatanga i nga tikanga o tc karakia ki nga iwi katoa o te ao, priku lieillea, paku ki'ihea. Kite luia o tona kai, hei oranga, te tikr.nga kia tokohiatahi nga wahine nio te tane, mona hoki te whakaaro, ma toua hiahia, kiawhakarere noa i ana wahine. Kei te wahine hoki tuna hiahia, kia tokuhia nga tane mona, ki a ia ano te whakaaro kia whakarere noa i etahi 0 aua tane, kia whiwhi hoki i etahi tane hou ; ki nga tane hoki ti whakaaro kia mahtie noa 1 a ratou wahine, he mea i whakapaingia ai i nga tangata tenei te tokamaha o nga wahine 1110 te tane. Ka rima anake nga hoa wahine 0 te Kingi, ko tetahi o ratou ko te Kuini pouwaru o tona Papa, ko etahi, ko nga kotiro tokorua, o tona papa, he rangi mahi ta tetahi, he rangi mahi ta tetahi o nga wahine, ko reira ki tana ra mahi, ka haere ia ki muri i tona ariki kawe ana ki ana ringariuga he ipu tuhanga huware, he patu ngaro. Na, me whakaaro te tangata ki enei ritenga te aroha te tane ki tona hoa, kahorc ra lioki, e kore e tae atu tc aroha ki tc noho pcra, kahore hoki nga matua i whai mana, kahorc hoki i aroha atu ki a ratou tamariki me ngatamariki kihai hoki 1 atoha atu ki a ratou matua, kiano i wliakatakoto te ture mo tc tikanga o te matua ki tana tamaiti, waihoki, mo te tamaiti ki ona inatua, ki etahi wahi i rongo ano nga tamariki ki nga kupu o nga matua, i te mea i whakapainga te tikanga o nga matua e ratou, i te mea hoki, kahore he mahi ke he wakaware, kihai i puts tc whakaaro ki nga matua kia atawhai i a ratou tamariki, ko nga whaiarere i ivaka tahi, i roromi a ratou tamariki i te whanautanga, kia kaua ratou e hoha kite tiaki. Ko etahi onga ritcnga enei o te tupuranga tangata kua paheino nei, ara, o te tali 1820. Ko tahi tonu te ariki i taua takiwa, he ture tana kupu, ki aia hoki te whakaaro kia whakaora- ranei, kia whakamate ranei i te tangata, kahore lie kiipu o nga tangata katoa 1110 ona mahi, kihai ia i whakaaro ki a ratou tikanga,, kahore hoki lie

rawa e tapu mo ratou, e taea katoa te tango e ia. E taea te whakatupu nga mara Taro raliei, alia ranei, i nga taima katoa e ia ana ka whakatu lie kakau o te rakau Huka ki tetahi pito o te mara, kahore lioki tetahi tangata c poka ke ki reira, kia tiikua atu ano e tana

ariki, ka talii ka hauliaki, i penei lioki le tikanga mo nga hanga katoa ote tangata. Ki te mea kahore e rongo tetahi o nga tangata ki te reo o te rangatira, kahore e rite ranei tetahi mahi i wliakaaturia mana e ia. Ka talm i tana whare —me ana taonga katoa, ilia, ka pukukore ia me ana tamariki hoki. Ileoi, me te rino ano te pukiki o nga tikanga o te Ariki kahore hoki he tikanga i a ia, ekore c taea te takahi. ko nga taonga, ko nga aha ranei o te tangata eliara ia ia pu. Na te ariki alio, i noho kuware, i uolio tutua, i noho taurekareka, i noho rawa kore raton. I taua takiwa ktia kapi te whenita i te pourilanga, me nga tangata hoki kua kapi i te lino pouritanga, ko te pouritanga ia o te noho maori. Kua peia noa atu koa te karakia wliakapakoko. Otira, ki tonn te ngakan tangata j nga whakapakoko o nga ingoa katoa, o nga ahua katoa, i pera alio te whakaaro ole ngakan o nga tangata katoa i taua walii, mete mea e karakia aua ki nga whakapakoko. Ki tonii te whenua i nga mahi kino, i nga mea whakama, ki nga kainga o liga rangatira, ki nga kainga o nga tutua, i nga wahi katoa hoki kihai tetahi walii o te whenua i raihetia hei walii mahinga 1110 nga mea pai, kiano te reo i tiihituhia, kiano he pukapuka i taia, kiano i waiata kite Atua, kiano i inoi kite Atua o nga Keretiana, kiano nga tangata i whakaliiiueiuiiie kite Karakia. Kiliai i puta mai tetahi poropiti'hei ki mai, aliea ranei, ahea ranei ka mutu ai le pouritanga kite ngakau o nga tangata. Kihai lioki i titi noa, tclalii wahi niarama kite ao, he peiauga atu ite pouritanga, i puta uoa i te whenua katoa. Ko nga uiatua i wliakamne i a raton kotiro, waihoki nga *ane i a raton Iloa waliiue, hei whakawhiwhi raton i te ntii, i arahina paingia etalii—i toia mataanria e talii rite ano ki nga hipi e araliina kuware aua kite patunga, ka rererere liga kaipuke pakeha i tenei liiotu ki tera inotu, ki tonu i nga waliiue. K tu ana nga kaipuke kite awa-kahira nga waliine. Nohea hoki te korenga. Kahore hoki he lure he whakakahore i tenei mahi, oliira ko te riteuga pu teru o te whenua, koia tenei nga mahi 0 tera tnpuriinga kua pa hemo nei. K ahei ana ahau te korero atu ki nga tini inahi o Hawaii koia i kake liaere ai tera iwi ki runga i nga tikanga pai, otiirakati anoenei kupu. Kua mshiotia nga tini mahi o nga pakeha e ratou. Ka taea e ratou te mahi kamura, te mahi parakimiti te Ilanga llu, te pani peinta te Ilanga wliare kohatu, te pai here pukapuka, me era atu mahi—ka hira nga kai mahi e mnhio ana ki tenei hatiga—ki tera hanga. Tera ano etalii kua whiwhi i te hipi ite kau. Ko tona whenua tonu —hei haereuga mo ana karaiehe, ko etalii e uhai taonga ana kia maha. Kotalii he lure, mo nga rangatira, ine nga kai mahi, ka laugohia noatia e te kingi ranei, e tetahi rangatira ranei 1 la tetahi tangata hanga, ka wakawakia ia e te ture. K nana ana nga tangata kite mahi, hei kolii taonga, no te mea, ekore e taugohia a ratou rawa e tetahi, ka liakina hoki ratou cte ture. 1C whiwhi aua te tokomaha o ratou i uga tini hanga o nga pakeha. Kua pai rawa te hanga o uga whare, i ta nga whare o lima, kua tapatapahia etalii whare ki a maha nga ruuia, o roto, kua whiwhi cluhi i te tepera, i te nohoauga me era atu hanga o nga whare pakeha. Mo le alia kia wakahuatia, lie mea wakakite tc kakenga haerenga o tenei iwi e kite ana koainga kauohi katoa.