Te Whai-korero a te Kawana.

Mareikura, Issue VIII, 1 March 1912, Page 2

Te Whai-korero a te Kawana.

E nga Honors Raugarira o te Runanga Kam ihera, 1113 nga Ranga ira o te Wbafd o 11& Maugai 0 te Iwi— Na nga ahuatanga 1 ara?ga ake i te poctitanga rncuua whakamutungakua taba ake nei, koia. 1 irabara ai aku Kai-iobutohu 0 tika ana kia karangati'a wavvefcia te Paremata kh tu i mua 0 te taenga atu Id tona wa tuturu i era atu tau.

I roto i te wa e hiki ana te Paremata haere ana ahau ki etahi wahi o te '.lominiona mete whak*mohio ba*re i ahau kite iwi. E koa ana ahau tno taku kabanga kite raihi atu ki a koutou mo te mau fconu o te ora o tenei whenua. Nui atu te pai o te tirohanga atu ki mua, a kei te takoto tonu hoki te pai marie mo te koa 1 nga wahi katoa. T'onei take nui, uaua hoki, ara ko te whakatikatikanga i a tatou ture kawa natanga takiwa kua ata whinwhiria nuitia o aku Kai tohutohu, aka kawea mai he Fire e whakanfce ana 1 tetahi tikanga hou rawa, whanui hoki, a i raro 1 taua Pire, hui atu ki era atu whakatikatikanga maba, ko nga mom a nga ropu takiwa rae tei-a take nui hoki mete ha-iganga mete whakaoranga o nga rori ka whakanohoia ki ruaga ki tetahi kaupapatanga u ke atu, pai ke atu hoki.

Ko tena tikanga ka waihofcia hoi kaupapa mo etahi wbakifcikatikmga nunui i fce whakatuunga o te Runanga Kaunihera, a ka whaka'akotana mai he Pire hei whakatutuki i tena ahuatanga I taro 1 taua Pire ko etahi o nga mema o te Ruoanga Kaumnera ka pootitia e nga inema o n«a Porowiuitanga Kaunihera oera e wbakatuna e te Pira Kawanatanga hou nei, ko etahi ka pootitia e nga mama o te Whare o nga Mangai o te Iwi, a ko etahi ma te Kawanatanga e whakaingoa. Ko taua Pire ka tukua atu ki nga ropu takiwa hei whiriwhiri a hei ripoata hoki ma rafcou. E whakairo aua aku Kai tohufcohu, i ranga i te tero o te ngaro haere o nga toanga whenna k*rauna kaore nei ano i hokona, me piahi he rarangi ture e Wiakirite ana kia kaha ke atu te wa wahi, hei whakanohoanga pupufcutanga kite tangata, o nga whenua whiciikoura e tae ana kite £25,000 a ahu atu hoki ie wariu whakapaihgakore. Kia tufcuki ai feora tikanga ka whakatakotoria mai he Pire e wbakawhiwhi mana ana kite Karauna kite tanso mai i aua whenua !do tetahi utu ma te Poari Hoko Whenua e whakarite. Ka whakarneae taua Pire ko aua whenua e tangohia perafcia mai ana me hokohoko atu ki nga tangata noho whenua rinki i raro i tetabi tikanga e whaisatatahitia ai nga Wft hei whakaGanga hasrefcaoga i fce utu (Ha whenp; % kite fcuprmokaneke

atu nga mom e nro mai i nga mom i utua atu kite tangata nona mo taua wbenua, ko aua moni 1 neke atu, apiti atu ki nga inifcareti, ka utua atu ki a ia; ranei, kite hold iho nga moni e nro mai. hei reira ko aua mooi i hoki iho ra ka tangohia mai i roto i nga mom e tau ana hei utunga atu ki te,tangata nona te wbenua. Hei huarahi e taea ai te whakanohonohoia tatatia o nga whenua Maori takoto noa nei kite whakaaro a aku Kaitobutohu me whakatokomaha ake he apiha mo nga Kooti Whenua Maori me Dga ruri whenua Maori. Ka whakantea he tikaDga e hokohokona a'u ai e riibitia atu ai ranei nga whenua toenga o nga Maori kaore nei e uohoia ana mo te taha ki nga Maori no ratou aua whenua, ma roto i te Karauna, mo nga nui e ahei ana te nro mai. Ko taua tikanga ka haere tahi mete whakahaere kaha i te hoko mai e te Karauna 1 nga whenua loenga takoto noa nei a nga Maori. Hei tikanga e nohoia tikatia ai. e nga Maori nga wahi whenua kua rahuitia hei mahinga hei nohoanga mo nga Maori no sratou aua whenua, ka hangaia he tikanga motuhake i raro ano 1 etahi aronga tiakitanga totika e awhinatia ai ratou kite moni, mete tohutobu mete akoako hoki i a ratou ki n*a tikanga mahi paamu o en?i ra. Ka hangaia he tikanga pakeke atu mo te taha ki ta mahi whakahuihui paanga whenua i runga 1 te takahanga l te ture, a ka whakawhiwhia atu he maua xi nga Kooti kite mum atu i nga whenua katoi i whakahuibuia i runga 1 te takahanga 1 te ture, kite kore te Kooti e ata marama i pohehe noa taua takahanga; ko te tikanga e mana nei inaianei mo te taha kite nui o te whsnua e riro i te tuku ka whakatika tikaioa, a ka whakantea hoki he tikanga hei tauira mo te nui o nga wahi o nga whenua hei oranga, ehara 1 te mea i i whakaturia aaaketia i runga anake 1 te whaihuatanga, engari i runga ano i te aronga o te takoto o te whenua, o nga rori. me era atu ahua nucui katoa e pa ana ki nga wahi whenua e korerocia nei. Ka whakantea aua tikanga tauira i runga i tetahi aronga e whiwhi ai, ina mania fcikuia, he oranga totika e ora ai te tangata, me taana wahine me ana tamanki, me tetahi wahi totika ano hoki i tua atu i tena hei tiakitanga maaoa, i runga i te whakaaro kia puinau ai te ora o te tangata. Ka kawea mai he rarangi ture hei whakamutu atu i te mahi hokohoko i nga riihi a te Karauna e mania mai nei inaianei, a ka hangaia he tikanga penei na mehemea ka hokona atu e te tenata tana riihi, mehemea kaore he tino take tika, i mua mai o te paunga o etahi tau i ata whakantea, ko tetahi wahi o te ufeu i nro mai ia ia mo tana riihi ka t&ngohia atu e to Iwi, a kite pofco fce

wa i pupuri ai te tenata i tana riihi, ka nui ke atu ie wahi e nro 1 te lwi.

E te Pika me nga Rangatira o te Whare o nga Mangai o te Iwitt-

Ka whakatakotona atu e . aku Kaitohutohu kite aroaro ote Pareinata he kupu whakaatu i te takoto o nga moni ote Tomimona, a he koanga ngakau hoki te mohiotanga atu kei te maanu kei te pai te takoto.

Ko te taake whenua whakanekeneka ka whakatikatikama a ka hangaia hoki kia ahua hangai ke atu, ka whakanukuhia atu nga reiti timata atu i te £30,000 warm wbakapaiogakore a neke atu hoki; ko te tino wbai a te taake whenua whakanekeneke hou nei he wbakamea rawa kia wehewebea kia purnau ai te nohonohoanga pupututanga o nga whenua; ka ( whakatakotoria ano he wbakatikatikanga o te ahua e mana nei inaianei e pa ana rno nga taone me nga hiti.

Ka whakatikatikama ano te taakewhenua mete whakakapenga atu mo nga tiaknga taaketanga ka whakanekenekehia ake kia tae kite £IOOO, he mea kia wbakamamatia ake ano nga tangata mahi paamu me nga tangata nohonoho whenua nriki.

Ka kawea mai hoki he raraDgi ture hei wehewehe—mo nga tikanga taaketanga— i nga moni hui-mai-a tau i mahia e te tangata 1 nga mom hui mai-a-tau 1 riro noa. mai, he mea kia iti iho ai be taumahatanga taake ki runga ki nga moni hua-mai a tau i mahia e te tangata i nga mea i riro noa mai, a hei whakaiti iho hoki i te taake e tau ana hei ufcunga ma nga poaru he Ui nei a ratou mom hua-mai-a-tau, hei wehewebe hoki i nga moni hua-mai a-tau a nga matua tamariki l nga tangata kaore kau nei o ratou raruraru pera. E nga Honore Kangatira o te Runanga Kaumhera, me nga Rangatira o te Whare o nga Mangai o te Iwi, —

Kei te tino kite hoki aku Kai tohutohu. i runga i te tupunga haeretanga ake o te uauatanga o etabi take maha e pa ana kite iwi, e tiki ana kia ata tirotirohia m-rietia tikatia hoki nga ahuatanga i aranea ake ai aua take. E ana kia whak'aturia tatahi Komihana pumau (Commission of Industrial Investigation;, ona mema kia rua nga mangai o nga iuoiana kaimahi, a kia kotahi hoki te mangai o la o enei na ara o nga ropu mabi a ringaringa, hokohoko taonga, me nga tangata whai whenua. Ma taua Komihana e liiui 1 ia take e pa ana mo te utu o nga mea e ora ai te tangata, te rironga anaketanga o tetabi o etahi mea ranei ki roto kite rmga o tetahi tangata kotahi ropu kotahi anake ranei, me era atu ahua uauatanga e peehi kaba lho ana ki runga kite iwi me nga mahiaringaringa, hm atu hoki kite take korfe maoi me nga nmfce 9 po, &n& ki> tinanft

a, iaa uiuia, ka ripoafca mai kite Pareraata. Kei te tumanako atu aku Minita ma tena tikanga ka taea te whakaattt atu kite iwi katoa etahi maramatanga tino whanui a pono hoki mo runga mo nga kaupapa e aranga ake nei inaianei etahi take uauatanga e pa nui ana ki runga kite iwi me nga mahi-a-nngaringa, mete wHakawhiwhi hoki kite Paremata ite kaupapa e hangaia ai be rarangi ture hei whakaora atu i aua raruraru.

Ka whakatakotona mai he rarangi ture pai ke atu e pa ana mo nga raruraru kai-mahi i aranga tata ake nei i roto 1 Niu Tireni. Mo runga i tena tanae mea ana aku Kai-fcohutohu kia whakatikatikaina te Ture Industrial Conciliation and Arbitration Act e mana nei inaianei, ara kia whakakorea atu 1 roto i taua Ture npa take e aro ana hei whakataritari raruraru kaore nei e whai take ana i waanganui i nga rangatira me nga kai-rnahi, I raro i taua whakatikatikanga e whakaarohia nei e hara i te mea hei tetahi Tiati rawa o te Hupirimi Kooti, roia ke atu ran'ei, te Perehitini o te Apitireihana Kooti, engari. pera hoki me tera tikanga kua kitea e pai ana i Kanata, hei tetahi tangata mohio e whakaaetia ana he tino tohunga a ia mo runga i aua tu abua matauranga. Ite ata whiriwhiri taku Kawanatanga, hei hikoitanga totika atu e taea ai te pamga o nga ropu mani-a ringa ringa, kia he tikanga penei na kite hiahia te tangata me whai hea ia i roto i nga moni porowhiti, a kia tika ano hoki he hea ma ngi kai-mahi i roto i te pinihete e mahi ana ratou i roto i nga tu mahi-a-ringannga katoa e tika ana hei peratanga, i runga 1 tetahi tikanga hou ma te iwi e whakapumau Dga moni e hiahiatia ana e nga kaimahi, mehemea ka hui tahi nga kai mahi me nga rangatira mahi kite awhina 1 te Iwi kei ngaro ana moni. Kua ta9 mai te ripoata a te Komiba na mo nga Maina, a ka whakatakotona atu taua ripoata me nga korero a nga kai korero ki o koutou aroaro ; ka wba katakorona atu e aku Kai-tohutohu etahi tikanga nunui e maharatia ana hei paioga mo nga tangata e mahi a-ia i roto i nga maina, a hei awhina hoki 1 tena tino mahi nui. (Taria te roaoga)