THE MATUHI PRESS. Wenerei, Oketopa te 4, 1905. TE AHUA MO TE IWI MAORI A ENEI RA E HEKE MAI NEI.

Matuhi, Volume III, Issue 106, 4 October 1905, Page 2

THE MATUHI PRESS. Wenerei, Oketopa te 4, 1905. TE AHUA MO TE IWI MAORI A ENEI RA E HEKE MAI NEI.

E tino tika ana kia tiakina te iwi maori, kite kore e tiakina, ka ngaro atu tenei iwi atahua, otira ko te tino take tenei ma te Kawanatanga, he tiaki i te iwi maori, kia kore ai e ngaro tenei iwi. Ko nga tino take nunui hei whakawhiwhi kiUeiwi maori, e mohiotia ai ka puta' tenei iwi pai, tuatahi, he kura. Tuarua—He tiaki i te tinana kia ma me era atu tikanga pai. Tuatoru —He Rata. Tuawha—He tohutohu —ma enei take anake ka puta ai te iwi, ara, ka whiwhi painga ai. A, hei pai nga ano ki nga iwi whakaeke mai, i tae mai nei ki enei motu, e noho ana tenei iwi, ara, kua tangata kainga noa atu. IS a, kanui nga kura mo te iwi maori, kua whakatuturia kei runga i Mm Tireni nei. A. he nui nga mahi pai i whakawhiwhia kia ratou, otira ko etahi o nga whakaakoranga, kaore i tika hei wTiakaako kia ratou, ko nga mahi whakapaipai (fancy) e hara nei i te mea tika hei whakaako ki nga tamariki maori e puta ai he oranga mo ratou me o ratou uri. He mea tika kia hari, kia koa tatou nga iwi whakaeke mai, mo runo-a i te tere o tenei iwi kite whakarere°i nga tikanga kai, tangata, me era atu tikanga he kaioa, a, lie mea tika hoki kia rite tahi ta tatou, tiaki i te maori, penei ano meta tatou tiaki ia tatou. Kua whakalutuna e tatou he kura, me ona tikanga katoa, otira kaore i rite mo ratou, me a ratou, whakahaere. Ko tetahi tino take hei

whakaako kia ratou, ko nga mahi ahu whenua, ko nga uiahi e puta uaai ai he hua Ida ratou, mete whakaako ano ia ratou, kia wehe mai i to ratou ahua e noho huihui nei, kia whakarerea ana tn tikanga, kia aru i nga mahi e puta mai ai he oranga, a, kia penei hoki te noho uae ta tatou, e noho wehe wehe noa atu nei, kia vvhakakorea atu hoki nga mahi Tohunga. '* I aiea a Rata Pomare, i roto i tana ripoata heoi ano te take e ori ai te iwi maori, me tahuri kite uiahi, kaua hei noho noaiho, a, ko nga moni reti o nga whenua hei whakainauawatauga engari me tahuri kite mahi hei p.unga ano mo ratou. Na, ko te hungi kua whiwhi ki nua Taitara o ratou whenua, me wawahi o ratou whenua, ko tetahi waahi hei oranga mo ratou, ara, hei mahingama ratou, ko tetahi waahi,me riihi, me hoko ranei. E kore ahau (Pomare) eki atu kite iwi maori, kaua e whakapaua to oranga, a, me whakapau ranei, notemea pai atu kia riro ano ma te maori ia e whakarauora, ara, e tiaki." A, he nui nga take e puta mai ana i te taha maori kaore te pakeha e aronui atu.

Na, kanui nga korero e ahu ana mo te Ture Kaunihera Maori, kaore ano kia tutuki kite aronga ote Ture i whakaarotia ai, ara, te whakatuhera i nga Whenua Maori hei whakanohonoho kite tangata, otira kei te hangaia etahi tikanga hei whakataituki i te aronga o te Ture, a, e aroha ana hoki te Kawanatanga kite iwi maori mo te ahua mo te whakahaere i nga whenua. Ko tetahi take iiei utiro ma tatou ki te iwi maori ko te ahua o ta ratou tiaki i nga tamariki, kaore e pai te tiaki, he tuKu noa atu i nga tarn inki kia uiahi ana i a ratou i hiahia, he take tenei e kino ai nga wiiakaaro o nga tamariki, KiLia e peiieithl te tiaki a nga inataa i

nga tamariki, engari me penei me Rata Pomare e ki nei, na te pai o te tiaki a ona tnatua i a ia, ka kite tatau e tnahi nei ia i te painga mo te iwi, a, raehetnea hoki e tukua ana nga whenua ki nga tai-tamariki, kite whakaaro ake tera e puta he painga. I mahara tatou he mahi pai te kari kapia, e puta ai ona hua kite iwi maori, otira no runga i te ripoata a te kaitirotiro mo te ora o Kaitaia ka kitea kaore he hua e puta anurkia ratau. Ka whatekau nga tan inaianei e kari kapia ana nga maori o reira, kore rawa i puta he hua kia ratoo, ko te hua i puta kia ratou, he ''male kai, he riro hei pononga," mete kore e kaha kite utu i nga nama, a hamenetia iho e nga tarigata o nga Toa hokohoko taonga. Tera tatou e mahara, he mahi tera e ora ai te maori, ara, e puta ai nga hua, a, he mahi hoki e tika ana ma te iwi maori, no reira ka patai ake i konei—Mehemea kite kore e pai tenei mahi kite maori, ka kore e puta he hua kia ratau, he aha rate mahi e puta ai he hua kia ratou ? Ina hoki ko nga iwi o Ahiria (Austria) e mahi ana i tenei mahi i te kari kapia, a, e puta ana nga hua kia ratou. Na runga i te kaha o Pomare kite tirotiro haere, me tona Ropu Kai-tiro-tiro i raro i a ia, i tino kitea ai, he whakapai kaiuga tae atu ki nga tinana, he Takuta, he tohutohu nga tino take e puta ai te iwi maori. I roto l te ripoata a nga kai-tirotiro e whakaatu ana, he nui atu nga take pai kei te toe hei mahinga ki' waenganui i te iwi. Na aua ripoata ano i whakaatu, kotahi tekau nga tangata o te iwi maori i mate i te taipo piwa, e rua no te Waipounatnu, e waru no Aotearoa nei. Ko te take o enei mate, he kore kaore i pai te whakapai i nga kainga. 1 mea tetahi o n o a kai-tirotiro, ko tetahi lake

o te mate, na te inu i nga v/ai kino, me era atu mea kino. Na nga ripoata a nga kai tirotiro ka kitea kei te piki haere tonu te maha o nga tamariki e matemate ana, a, kaore ano kia tika te whakahaere, e wehe mai ai teiwi maori i te mate Ngerengere i te kanohi (leprosy).

Ko tetahi take e hiahiatia ana, ko te whakaako i nga kotira kite mahi Tiaki Turoro (otira kite whakaaro ake, kei te whakahaeretia taua take) mete whakaako kite tiaki, mete whangai i nga tamariki, kola nei tetahi take e he nei te iwi maori, otira e rite ana ano kite iwi pakeha te kore matau. Anei ano tetahi take, ko te moe taane, mete moe wahine l te takiwa e tamariki ana ano, a, ka puta mai nga uri, ngoikore ana, turoro ana te ahua, na runga tenei i te moe i te takiwa e tamariki ana nga tinana.

I roto i te ripoata a Riureti Mokonuiarangi o Maketu, Kai-tirotiro Mo Te Ora, i whakaatu ia, i roto i tenei toru tau, kotahi rau e wha tekau nga tupapaku o tona takiwa, a, ko te nuinga o enei tupapaku he tamariki, timata atu i te toru tnarama, tae atu ki te rua tau te kaumatua. Ko nga mate i matemate ai—he mate rere, (he tikotiko), he rewharewha mete matao, he Aiitara (Measles), otira he kore ano kaore i rite nga tohutohu, ara, (1) he kuare kite tiaki. (2) he kuare kite whakakakahu i nga kahu. (3) he kuare kite taka kai. (4) he kuare ki te wliakarite i nga tohutohu a te Rata. (5) he hoki ano ki nga tikanga mahi maori o mua, araki ngatohunga, kia tata tonu te hemo o te turoro, katahi ano ka kawea kite Rata, a , mehemea kite mate, i roto i te ringaringa o te Rata, ka kiia no te Rata tena he. Na ko te putake katoa o enei take kua kiia ake nei, he hee no te whaka-

haere a te iwi maori i t£ ture o te ora inp te tinana tangata. I mea te kai tirotiroo Maketu, i roto i te ripoata a Rata Poiriare, kua iti haere te hunga e kai ana i te waipiro, a, kua kore hold e kitea he waipiro ki nga hui, ki nga Tangihana, otira ahakoa te hokinga iho o te hunga kai waipiro, tekau ma rima o taua hunga i tonoa e ia he Oota Poropihana i tenei tail ka hori ake nei. He tino take tenei, kia tino katia tenei kai a te waipiro i te iwi maori. Ite tau 1902, mete tau 1903, e ono tekau ma ina nga tupapaku o roto i tona takiwa, e rua tekau ma iwa nga tamariki whanau hou, a i te tau 1903, mete tau 1904, e rua tekau ma wha nga tupapaku, e toru tekau ma iwa nga tamariki whanau hou. He nui te whakamihi o taua kai tirotiro nio te pai o tenei Ture, hei painga mo tenei iwi mo te maori. He nui nga takiwa kaore i taea te tatau te tokomaha o te hunga mate, me nga tamariki whanau, i te mea kaore i Kehitatia nga tupapaku me nga tamariki. Mehemea te Kawanatanga ka whakarongo ka whakarite hokii nga tohutohu a ona apiha, tera e taeate whakarauora tenei iwi te maori, hei iwi pai. [He mea tango tnai i roto i te New Zealauk Times.]