THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hurae te 27, 1904. TE WHAKATUWHERA TANGA O TE PAREMATA WHAIKORERO A TE KAWANA (Lord Plunket.)

Matuhi, Volume I, Issue 46, 27 July 1904, Page 1

THE MATUHI PRESS. Wenerei, Hurae te 27, 1904.

TE WHAKATUWHERA TANGA O TE PAREMATA WHAIKORERO A TE KAWANA (Lord Plunket.)

E nga Merna Honore o Te Runanga Kaunihera, me nga Mema o Te Whare o nga Mangai o te Iwi—

I te mea kua whakaturia ahau e to tatou Kingi Tino Atawhai hei mangai mona ki Niu Tireni, ka nui toku koa, i toku taenga tonutanga mai ki konei, ki toku tutatakitanga kia koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete.

Bei oranga ngakau mo koutou hui atu ki ona iwi piri pono katoa e noho nei i Niu Tireni te mau tonu o te ora pai o te Kingi. Ko te pai mete nui ote powhiri a te iwi i au i tenei taku taenga tuatahi mai ki o koutou whenua he tino tohu nui tera e whakaatu ana i te piri pono mete aroha o Niu Tireni kite Torona, a e tino nui ana taku koa mo te atamai o nga kupu powhiri moku e tu nei au hei mangai mo te Kingi.

Kaore ano ahau i whai taima noa ki te haere kia kite i nga wahi o te koroni, i ona iwi, me ona oranga, otira kei te

kaha rawa toku turn u-nako atu kite wa e haereere roa ai au i roto i to koutou

whenua ataahua tino rongonui hold. 1 te whaikorei-otanga tuatahi a te Kawana o mua tonu atu i au, ki ana ia, kite tupato te whakahaere, kite tupono mai he ahuatanga tika, ka run rawa te puta o te koroiii a nga wa e haere ake nei. He kupu poropiti era. a kua tino mana hoki. Ka pai tonu ahau i nga wa katoa kite whakapaii i toku kaha kite whakatutukii nga mea e tino whakaarohia nuitia ana e koutou, a kite tautoko kia pumau tonu ai te ora e tan nei i naianei.

I te wa e haere ana te powhiri, i te ra tonu i u mai ai ahau, nui atu taku koa i taku kitenga i te papai rawa o nga tangata o ta koutou Ope Hoia Tuturu me nga "Waranatia. Ko te kakama mete tu-a-hoia o a koutou ope hoia tamariki tetahi mea i tino mini ai ahau. Ki taku whakaaro he tikanga pai rawa tera, a tena e pamamao noa atu tona tutukitanga. Ko te ngakau maia e whakatupuria ana i roto i te tamariki i runga i tera mahi, mehemea ka awhinatia ka tautokona a rnuri atu e nga kaumatuaake, ko te kupu " conscription/' e kinongia nei e tenei mea e te iwi rangatira, ka tino tika kia kiia kua nmkua atu i roto i te reo o nga iwi o te koroni. Ko te whawhai i te Rawhiti Pamamao e hara i te mea kaore e ai ana hei ako i a tatou. Na tona matara rawa i nga whenua o te taha rato i tatu ai te ngakau, engari ko nga mahi e puta nei ki Ahia-ki-te-Rawhiti kaua e whakahaweatia. Ahakoa ana pea e kore e whai raruraru a enei wa tata e takoto ake nei, otira ko te mahi ma tatou me tupato kia noho rite tonu tatou mo ia ahua katoa ina tupono mai. .

Ko te tikanga mo nga manuao hei

arai taua e noho nei i roto i te kupu

tuatahi i whakatakotoria e nga Rore o te Admiralty ki nga Pirimia o te Commonwealth o Atareiria me Niu Tireni i Banana i maharatia i tera wa e tika ana: erigari, i runga i te whakaaro kia pan iti nga moni meatia ana kia iti iho te maha o nga manuao, a tan ana ki tera. E tika ana kia whiriwhiria i naianei mehemea ranei me hokia ano te kupu tuatahi, ara me whakarihi ake ano nga moni hei utu ma tatou: a, mehemea me pera, kaati me whakarite he moni hei whakakapi i te whakarahinga ake o nga moni e whakapaua.

E koa ana ahau i taku rongonga ki aku Minita kei te nui rawa te whiwhi o te koroni i te paura i te mata me era atu mea mo te whawhai, nui atu i naianei i nga wa katoa o mua atu.

Kei te mohio koutou kei te mana tonu te Kirimene mo nga Manuao, a ko te tukunga iho o te whakamatauranga tuatahi kite karangaranga tangata kia whakauru hei heramana manuao nuku ke atu ana i ta te ngakau i whakaaro ai, ara mo nga tangata e whakauru ana i a ratou kite iNaval Reserve me nga kaipuke akoako. To tutukitanga o tena, pahemo rawa ake enei tau tata e takoto ake nei kua whiwhi koutou i tetahi ope tangata kua oti te tareina tika, a e ahei ana hei tangata totika mo runga mo nga kaipuke whawhai, me nga ahuatanga katoa ranei tera e tupono mai. Kua kiia atu kite Kawanatanga o I nga ran gi he mea pai ki nga tangata o tenei koroni mehemea ka homai tetahi o nga kaipuke manuao e noho nei i te moana o Atareiria hei manuao akoako ma tatou ina mutu tona komihana. E koa ana ahau kite ki atu kr.a whakaaetia mai te manuao " Sparrow " mo taua mahi, a he wa taenga mai morm kite koroni nei enei ra katoa e takoto atu nei. A te wa tonu e tae mai ai

tana marmao ka tu rite ia mo nga mahi c, whakaarohia ana hei mahi mana—•ira, hei akoako i nga taitamariki ki nga mahi heramana. Ina oti ratou te ako ki nga matauranga etika ana, ka ahei ratou hei heremana mo nga manuao cruiser me nga manuao whawhai o te nioana o Atareiria me nga kaipukfi harihari taonga. Ma tenei pea ka kore tetahi wahi o te kore i roto i te koroni Dei, o nga heremana momo Ingarihi. I runga i te hiahia a te tokomaha, a hei awhina hoki i te mahi pupuhi raiwhara, whiriwhiria ana he ope tohunga kite pupuhi, i raro ite whakahau a Colonel Collins, a haere ana ki Ingarangi hei hapai i te ingoa o te koroni i te hui ki Bisley. Whiriwhiria ana ko nga tino tangata mohio e taea ana, a kite mahara iho tera e puta.te ingoa o te koroni i a ratou.

Ki te whakaaro o aku Minita he inea pai ki nga tangata o tenei koroni, a ka tino pai hoki ki nga api ha me. nga hoia i mahi i raro i tana whakahau i Awherika-ki-te-Tonga, tae noa kite ope Arai Taua katoa, kia tukuna atu ano he kupu tono atu i a Field Marshall Lord Roberts, K.P., G.C.8., G.C.S.L, G.C.I. E., V.G., kia haere mai ki Niu Tireni, hei manuhiri ma te koroni. Ka tonoa atu kia whakaaetia mai e koutou tenei whakaaro.

Ka koa koutou kia rongo tera e taea nga raruraru e takoto nei i te New Hebrides te whakakore atu, i te mea kua whakaturia he Komihana e nga Kawanatanga o te Wiwi me Ingarangi hei uiui i nga take whenua e tautohengia ana me era atu raruraru o reira e takoto nei. Ko nga tuhituhinga me nga pukapuka e pa ana ki aua take tena e whakatakotoria atu ki o koutou aroaro a ton a wa.

1 mua ake nei whakapuahina ana.e aku Minita mo te taha kite koroni

tetahi kupu whakahe kite Hekeretari Nui mo nga Koroni kia kaua e haria he Hainamana hei mahi i nga main a o te Rand ite Transvaal. Ko nga tuhinga e pa ana ki taua take ka whakatakotoria ki o koutou aroaro, a ka whakaritea he wa hei whiriwhiringa ma koutou i taua take.

Kei te mohio koutou, ko te mangai o Canada i London he High Commissioner, a kua hoatu ano he mana e te Commonwealth o Atareiria kia whakataria hoki he tilranga ])era mo ratou ki Banana. Ki te whakaaro o aku Minita tera e tirohia nuitia taua turanga mehemea ka hanga lie ture hei hoatu mana kia whakat-uria hoki he High Commissioner mo tenei koroni. Ka tukua atu tana take hei whiriwhiri ma koutou.

Ki te mahara a aku Kai-tohutohu kua tino tata mai te wa e tika ai kia whakarereketia nga tika nga e whakaturia nei te Runanga Kaunihera. E nga Me ma Hon ore o te Runanga Kaunihera, —

Nui rawa atu te pouri i ahau i taku rongonga kua hoki iho to koutou tokomahatanga i muri iho i te tuunga o te Paremete kua mahue ake nei i runga i te matenga o te Hon ore William Campbell Walker, C.M.G., he maha nei ona tau e tu ana hei Minita mate Karauna, a ko ia nei hoki to koutou Pika ingoa nui itewa i mate ai ia. Kei te nui ano hoki taku pouri mo te matenga o te lion ore Kenare Tomoana. Na runga na te rangatira o ton a tu i roto i nga wa raruraru o mua, me era atu mahi pai ana kite koroni, ara mo te iwi Maori i tu nei ia hei tino mema pono mo ratou, na re ira ka tika kia mau tonu te whakahonore kia ia i nga wa katoa.

Kua whakaturia e au a te Honore Sir George Maurice O'Rorke, Knight,

hei mema mo to koutou Kaunihera h on ore. E Te Pika me nga Mema o Te "Whare o nga Mangai o Te Iwi, — E ahei ana ahau kite mihi atu kia koutou mote u rawa mete mau ote tupu haere o nga moni o te koroni, e takoto nei i naianei, ki taaku Kaitohutohu whakaatu mai ki ahau, kei te rite tonu te kaha mete ora inaianei ki tona ahua i roto i nga wa katoa o enei tau e rua tekau ma rima kua hori ake nei.

Ahakoa te nui rawa o te moni toenga o tera tau, kua hanga te Rarangi Moni i runga i te ata whakaaro marire kia pau iti nga moni, ta te mea he mahara tika, ahakoa ano kei roto i te ora e noho ana, kia kaua e wareware tera pea e kore te ora e mau tonu mo ake tonu atu.

Ka tukuna atu kia koutou etahi kupu whakariterite e whakaatu ana ko te tino take i nui haere ai te maha o nga moni e whakapaua ana na runga na te whakatuunga o etahi tari hou. He maha o aua tari ka puta noa atu i nga moni e hua mai ana i runga i a ratou ake mahi, a ko te hipanga ake o nga moni e pau ana ka ea i te tupunga ake mete nuinga haeretanga o nga moni e hua mai ana.

Ko a tatou raruraru moni, ahakoa te uaua o te makete moni i Ranana, kua rite i runga i etahi ahuatanga e pai tahi ana kite koroni me nga tangata tuku moni nama kite iwi, a e koa ana hoki ahau kite ki atu kaore kau rawa he take e whakanuia ai nga taumahatanga o te iwi. E whakaaro ana aku Kai-tohutohu kua tae tenei kite wa tika hei whiriwhiringa i te korero kia whakanekenekehia ake nga utu a tau mo nga Tiati o te Hupirimi KootL

E nga Mema Hon ore o te Runanga

Kaunihera, me nga Mema o te Whare o nga mangai o te Iwi, — Kua whakaritea tetahi kirimene i waenganui i te Commonwealth o Australia mete Eastern Extension Telegraph Company mo tetahi \ya poto nei, a i mahara aku Minita he mea tika kia whakahengia taua whakaritenga i te mea hoki e pa kino atu ana kt te Pacific Cable. Na i runga i teneiahua, kua tau te whakaaro kia tu he hui o nga hunga e pangia ana, kia taea ai to whakarite taua raruraru, kia taea ai te awhina i to waea e haere ana ma no-a whenua anake kei raro i te maru°o Ingarangi. Ka tu taua hui ki Ranana, a kua whakaturia ko Sir Sandford Fleming hei mangai mo tenei koroni. Kia tae mai te whakatau a taua hui ka tukuna atu kia kite koutou. E koa ana ahau i te mea kua whakaritea he kanataraka e te Federal Steamship Company kia rere a ratou tima i te Tai Hauauru o Ingarangi ki Niu Tireni nei, kei a muri tata ake nei te whakaaturia atu ai kia koutou nga tikanga o roto o taua kanataraka. Ma tera huarahi e taea ai te whakarite te hiahia nui o enei taumaha kua hori ake nei, ma tera hoki e taea paitia ai te mau atu a tatou tino taonga ki Liverpool, Cardiff, me Glasgow, a kua hoki iho te utu mo te kawenga taonga atu, mete kore tono mai kia utua atu he moni e tenei koroni. Kua nui ke atu i naianei nga taonga e tukuna atu ana ma taua ara. Taria ake nei pea e ahu atu ai aua tima ki Manchester, ina reira e taea ai nga taonga o konei te tuku tika atu ki nga miriona o nga kaimahi o Ingarangi. Kei te mohio ra pea koutou kua whakaturia he Tumuaki Kai-whaka-haere mo te Tari Inihua a te Kawanatanga, a e tahuri ngakau nui ana i naianei kite whakahaere tupato i aua

tu mahi. He rnaha nga take uaua hei whakariterite, otira e maharatia ana tera ano e taea e taua Tari te mahi i nga mea katoa i hiahiatia ai i te wa i paahitia ai taua Turei tera tail. I raua

tata ake nei i tu r,etahi hui, a i tae atu nga rangatira whakahaere o nga kamupane inihua e whakahaere mahi pera ana i tenei koroni, a e ki mai ana aku Minita i whakaritea i reira tetahi tikanga epaai he mate kite Tari Inihua ate Kawanatanga. Kua ata whakaarohia taua tu ahua o taua mahi a ka taea ano te whakarite he tikanga. Otira ko te painga o taua mea kua taea tetahi o nga tino hiahia o te Pa re mete, i te mea hoki kua whakahokia iho njra ntu inihua i etahi wahi o te koroni. He mea ano tenei e tika ana kia ata whakaarohia e koutou, ara kia ata tirotirohia te ahua o nga hohipera Kawanatnga me nga hohipera paraiweti, me nga kainga, tiaid turoro, me era atu kainga pera mete Costley Home i Akarana. Kei te taea ano i naianei te tirotiro ana kainga e nga Apiha a te Kawanatanga, engari kaoreheture hei whakamana i a ratou kupu tohutohu atu mo nga mea e tika ana kia whakarereketia kia whakapaia ranei. Ka tonoa atu kia mahia e koutou he ture mo aua putake.

He nui no te matemate o nga tamariki, mete pouri ote ngakau e puta ana i tera mea, i whakaaro nui ai aku Minita kia mahia etahi tikanga e taea ai te whakaiti haere te matemate o nga tamariki. He mea tika kia ata rapua he huarahi e taea paitia ai te tiaki i nga turoro katoa, ara o te hunga rawakore o tenei koroni, a he mea tika hoki kia hanga he kainga mo nga tamariki mea kite noa iho me nga wahine whanau tamariki.

I era atu whenua tawhito kei te whakaritea ano he tikanga mo era tu

mahi i runga ano ite rigakau paio nga tangata e aroha nui ana ki o ratou nei iwi. engari i Niu Tireni nei e rereke ana tona ahua, a e mahara ana aku Minita, he mea tika Ida tautoko atu te Kawanatanga kia taea ai te r.ipn he huarahi e puta mai ai tetahi ahua paitangii mo era take. Ka taea ana hoki te whakapuare nga whare o nga kawanatanga taone, me nga hohipera, me nga kainga pera o ia takiwa iua watea mo taua mahi.

Kaore i te tino pai nga huarahi e whakahaerea nei mo nga kawanatanga takiwa. He mea tika Ida ruarua iho nga mana takiwa, kiapiki ake te mana, kia tino tuturu hoki te kaha o te putake mai o nga moni whakahaere i ona mahi. He putake nui enei, a e hiahia ana aku Minita kia whakaritea he huarahi pai he hurahi marama mo nga kawanatanga takiwa a muri tata ake nei.

E mahara ana aku Minita tera e puta he mate kite koroni me ka waiho ma etahi hunga anake e whakahaere nga putake mai o nga kai o nga tupeka ranei, a e mahara ana ratou he mea tika kia mahia e te Paremete he ture hei whakahaere tikanga hei arai ranei i nga huihuinga e tango nei ma ratou

anake e whakahaere aua taonga na reira hoki i pa ai he mate kite iwi nui. Ka tonoa atu koutou kia mahi ture whakarite tikanga mo aua putake, Kei te nui pai i naianei nga utu e puta mai ana mo nga tino taonga e tukuna atu ana e tenei koroni. Ko nga moni e puta mai ana mote pata kaore i tino rite ki to ; tera tau. Engari me ka tupato te whiriwhiri i nga kau papai, mete rapu i nga karaihe papai, mete whakatupu kai mo te makariri tera ano e puta nui mai te moni me ka mau tonu tona utu o naianei. Kei te nui pai hoki te utu mo

te wuuru, me nga hipi me nga kuao hipi. Kua ahua wehi te hunga mahi pata mete hunga whakatupu witi, oti, me era atu taonga pera, i te mea kua hoki iho te utu i naianei, otira e raahara ana aku Minita tera ano e tino ora tenei koroni i nga ra e haere ake nei. I tino piki ake i tera tau te nui o nga taonga i utaina atu i tenei koroni, hipa atu i o era atu tau. A i hipa ke atu nga taonga i utaina atu i konei i nga taonga i utaina mai i tawahi. Kei te kalia pai te haere o nga mahi taonga me era atu mahi o te koroni, a i runga i te nui haere o nga moiii e puta mai ana i te Tari Katimautu me nga reriwe e mohiotia ana te ora mete kaha o te i'wi kite utu nui i te moni.

He putake nui tenei te whakanoho noho i te iwi ki runga ki nga whenua o te koroni i runga ano i ona tikanga ngawari e taea paitia ai e.ratou. Eki mai ana aku Minita he mea pai kia whakaturia he Komihana hei whiri-

whiri i nga ture e pa ana ki nga whenua me ona tikanga e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana kite whenua, hei whiriwhiri hoki r te ahua o nga Poari Whenua me a ratou mahi e pa ana ki nga tangata e noho ana i nga whenua a te Karauna; hei whiriwhiri tikanga hoki mo nga whenua e hokona ana me nga whenua riihi; hei rapu hold i te uauatanga o nga huarahi e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana kite nama moni i runga i o ratou paanga kTaua whenua; a kia rapua hoki me ka pewhea ranei te ahuatanga kite koroni mehemea ka whakarereketia nga ture e mana mai nei. $o reira ka tonoa atu kia whakaturia he Komihana pera. 1 roto i tenei tau i pai te haere o nga mahi kari koura me nga mahi kari waro. Ko nga koura i taea te kari i

tenei tau i hipa ke atu i o nga tau e e toru tekau o mua tata ake nei, a e maharatia ana tera ano e nui te puta mai o ana taonga i tenei tau. IS!a te mea kna rarahi ake nga mihini koko ake i te koura me nga mihini wawalii kowhatu, no reira kua nui ake te koura e taea ake ana. Kei te nui haere tonu te koura e taea ana i Waihi, a he mea pai tenei te kitenga o te koura i raro iho ara i nga wahi hohonu iho ki raro. E maharatia ana hold tera e puta nui te koura i Te Teemu i te mea hoki e kitea ana te koura i nga wahi kua hona hohonutia ki raro rapu haere ai. I tino nui rawa te waro i karia i tenei tau, otira kihai i ea rawa nga tono a fee tangata hiahia kite waro man a. Na i te tononga atu kia whakantea mai he waro mo nga reriwe, kihai i whakaritea mai. Otira ka ea katoa nga hiahia a te talia kite Kawanatanga i te mea hoki kua whakaritea mai e koutou he rua karinga waro ma te Karauna. Ko te waro e karia mai

ana i te rua karinga waro i Seddonville, e ahua ngawari ana tona ahua, otira kei te pai ano hei tahuahi whakahaere reriwe me era tu mahi. Kua whakamatauria te ahua o te waro o Goal ('reek e nga Kai-whakahaere o nga manuao o Ingarangi. Kia mohiotia te ahua o nga mahi e taea anae nga waro e puta mai ana i nga rua karinga a te Kawanatanga, ka whakaaturia atu kia mohio koutou.

E ahua wehi ana te ngakau i te mea kei te hohoro rawa te tua haere o ng;i ngaherehere, mete nui haere o te main O '■ ■ * , -i utauta atu i nga rakau ki whenua ke, e kore e roa kua pau nga rakau te tua a ka kore o konei rakau ka tahuri tatou kite rapu rakau i era atu whenua. He mea tika kia tupato te whakahaere tikanga ma tatou kei pau i te ahi nga ngaherehere o nga takiwa e whakano-

hoia ana kite tangata. Me tiaki pai auo nga rakau e tupu mai nei; a me whakatupu ano hoki etahi rakau.

Ka tukmia atu Ida koutou he Pii'e hei whakahaere tikanga mo te mahi liokohoko waipiro, hei whakarite hou i nga huarahi pooti Mema mo te Paremete, hei whakarite tikanga hold mo nga pooti tan ga mo nga Kawanatanga wliakahaere takiwa. Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pipe hei whakarite i nga haora mahi o nga tangata e mahi ana i nga wliare ha nga taonga me nga tari katoa. Ka tukuna atu hoki kia koutou etahi Pire mo nga mahi reriwe, mo te tuku atu ma te iwi e pooti mai tona whakaaro mo ia putake, mo te whakarite utu mo nga kai-whakaako kua koroheketia, mo nga ropu- wliakahaere mahi, mo nga kaimahi, mo nga ope tinei ahi, mo nga huarahi e tika ai te whaaki korero i te aroaio o nga kooti, mo nga wlianga tun nga kaipuke mo te whakarite tikanga mo nga kaimahi katoa a te Kawanatanga, mo te rtiti i nga whenua Maori, mo nga Hohipera me nga Kainga atawhai i nga rawakore. Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pire hei whakatopu i nga Ture e pa ana kite wehewehenga o riga tangata marena, me nga Ture wliakahaere kura, me nga Ture mo nga tikanga Marena, i runga ano i nga huarahi i whakaritea i roto i " Te Ture Whakatopu Ture, 1892."

E mohio ana ano au ka ngakau nui koutou kite mahi i enei putake taumaha ka tukuna atu nei kia koutou, me ta koutou whakaaro nui ki nga mahi e pa ana ki tenei whenua; ae mohio ana au tera koutou e paahi i nga ture e tika ana kia mahia, meta koutou whakahaere tikanga e noho ngakau koa ai, e ora ai hoki nga iwi katoa o tenei koroni ataahua.

Na, i an e whakatuhera nei i tenei Paremete, ka in'oi atu au ki to tatou Matua i te Rangi Ida whakakahangia koutou kia tohiihgia mai te tika, me toku hiahia nui kia ingoa nuitia koutou mo a koutou mahi, kia tau ai he painga ki Niu Tireni, kia puta ai te kororia kia tupu kaha ai hold te Emepaea o Piritania.