TE NOHANGA O TE KOMITI – MONGA MEA MAORI.

Matuhi, Volume I, Issue 15, 23 December 1903, Page 4

TE NOHANGA O TE KOMITI - MONGA MEA MAORI.

Te Ripoata irunga i te pire whakahaere ture monga whemia Maori, mete pire Kaunihera Maori. (Na Te R. M.Hautana, Tiamana.)

keite tika tonu i runga i nga rarangi o te ture o te tino nohanga ote kai ha nga 6 nga tikanga o Niu Tireni niete kai whakahaere o nga ture pono rangimarie. V. Hvßijra. Win. Tuari. I whakaputaia tenei i te Kawakawa, pei whairangi, i tenei 23 o Oketopa, 1903, i mua i toku aroaro. R. A. Hooro, J.P., kai whakahaere ote rangi marie i te Koroni o Niu Tireni.

Te Hon. Timi Kara: Ko te whakahaerenga i nga mahi i lnahia i waenganui i nga Maori mo nga rakau i runga i nga whenua pnpatupu. Mr Waere: E hoa ma e £2,000 pauna kua utna mo aua rakau. Hon. Timi Kara: Kaore kau ana he tikanga mehemea e utu ana ratau he miriona pauna. E kore e taea te whakarere ke atu nga tikanga. Te Tiamana: E tika ana i te mea kaore njja taiigata nei i tae mai ki mua o tenei hui huinga, heoi e kore tatau e whai tikanga kite uiui kia ratau mo nga raru raru o enei take.

Hon. Timi Kara: Ko taku whakaaro kaore he tikanga e waiHo ai tenei take hei tau totohe tanga, kitaku mohio hoki keite tika ta ratau whakamarama, e ngari ko te taha ki nga Maori, ko Kaunihera Maori o taua takiwa kei; ia taua moni i utu e pupuri ana. he mana i hoatu ki nga Maori, kia whai mini ai ratau kite; hoko i nga

when lift papatiipii. Ko Whiira: E whai kupu ake ana ino te hoko nei, mehemea kei nga rangatira nei e pupuri mai ana te puka puka kirimina, a he mana ano vanei to taua pukapuka, mehetnea e whai mana ana, me kaua. e whakararura'ru tin, mehemea ano ia kaore he mana tahi heoi kei nga tangata nei ano to ratau matapo. Hone Heke: J runga i te whakahaere nga mo nga rakau o runga i nga whenua papatupu, kaore tahi he whaka maramatanga o te ture e whakaatu ana.

Pereiha: E hoa ma he nui [ano nga kai whakatika kei konei e whanga ana Ida ui uia ratau.

Ko te uiui ia Tamati Wehetana (No 2)

Ko Pereiha: hie patai kia Tamati Wehetana, he aha koe? —Utu he roia, au no Poneke. ..-j

Ko koe ia nei te kai whakahaere, ki taku mohio i runga i te riihi monga rakau o runga i te whenua o nga Maori?—Ko te huihui o tekerete me waere, nana i mahi aua whakahaerenga ko au kua uiu atu hei patina ara hei lioa mo raua.

He pukapuka ranei kei akoe o etahi o aua kirimini e pai ai te whakahaere nga?—E whaa nga kirimini kua tuhia e niatou ma kamana maa, he tangata he mira kani rakau ana, he pamutana noota, i nuku atu i te whaa nga poraka o taua whenua ara poraka Kama 2b, 3b, 4b, mete Nama 5b o Kaetihi, ko te nui o nga eka 10,000 tekau mano eka, Hone Heke: Whakamarama tia mai kia matou te wehewehe nga o nga eka o ia porak ? —Koia tenei te whakamaI'amatanga, nama 2b, 3,561 nga eka, nama toru 3b, 1,943 nga eka, nama 4b, 3,237 eka, nama sb, 1,174 nga eka. Pereiha: Kei te mohio ranei koe ki te whakahaerenga o aua kirimini ?---

Kaore au e mohio, kaore hold i tirotiro hia e au engari kei te wehe ano ia au. Tena kua whai kupu ranei koe kia kamana maa, mo ta ratau whakawhiti whiti, meta ratou tino mohio iho kei roto tonu nga whakahaerenga i nga topito e whaa o te Ture?—Ae kua whakamarama tia e Tekerete kia ratou i tera tan, a kua whakaatu tia atu hoki ki etahi atu tangata he mira oa ratou. Hon. Timi Kara: Tena i nga topito e whaa, o te Ture? —Heaha te Ture ? Ko te tino Ture tuturu e ki ana kaore e araia te hokohoko i nga rakau e tau ana hei kani mate mira i te takiwa i mahia ai tenei kirimini.

Pereiha: Kaore ranei koe e hiahia kite whai kupu, mehemea ia e hiahia ana koe kite korero i etahi take ? Kaore; heoi tonu taku e whakamarama ake mo nga kirimini nei, he mea ata whakaputa i te aroaro o te tino-kai whaka Maori, mete taha i whaka Maori tia, mete parani ote whenua, oia wahanga, ko nga whakamaramatanga katoa o te ture i pau katoa te main ara nga mea e tika ana ki nga whenua Maori kua whakaae nei ratau, heoi tonu i toe atu te whakaputa mai, ko te tiwhikete a nga Tarati Komihana otira kaore he tikanga mo tera. Hon. Timi Kara: Kei te haeremai ratau iroto i nga ture whenua Maori ? Kaore.

Tena kei te whea wahi o te ture te wahi i whakahaere tia ai ? —I mahia e matou i runga katoa i nga kaupapa nga ture whenua Maori, e tika ana mo nga whenua.

I te mea koi aitua, katahi koe ka mau mai i te ture ote 1894? —Kei te tino marama, tonu nareira hoki nga Maori, meto ratou tino mohio hoki kia ratou whakaaro. Pereiha; Ko te huarahi ano e mahia

nei he kirimini mo tetahi nga ki nga taewa ?—Ae. Whiira: I mauria e koe i tetahi wahi o te ture whenua o te 1894 ?—Hei tino arahi i nga whakahaerengaoenei puka puka ?—Aee. Ko Waere: Ito haringa i enei take me to kite hold e tika ana e mohio tuturu.ana nga Maori ki enei whakahaerenga katoa ?—Aee me kii ake hoki e au, he nni nga moni i pan i runga i te haina-tanga i nga i ngoa ki enei kirimini, ko te take kei te tae kite rua tekau mete whaa tekau nga ingoa hei haina tanga mete noho tonu te kai whaka Maori ia takiwa i te tuhinga«ia

ingoa. Pereiha: Ki taku whakaaro kei te mohio koe kna pahi taua whenua i te Kooti ?—Aee. Ko Whiira: Tera ranei koe e kaha kite whakatakoto mai kite Komiti i etahi o nga whakamarama e tan ana ki tenei whiriwhiringa hei whakaatu ki nga Maori ?—Kaore, kaore hoki au i te hoa note Karnupene i taua takiwa heoi kaore au kia whai tikanga kite whai kupu. Wi Pere: Tena ki to whakaaro e, Wehetana, kei te tino kaha ranei e nei kirimini, kaore ranei he hee kei nga whakamarama e paana ki aua mea ? Ki taku mohio he kirimini tika enei. Kaore ranei etahi tikanga ke atu e taea ai te hoatu kite tahi atu maana e paahi whakakaha ? Kaore, kaore hoki tena i te ture i te takiwa i mahia ai enei take.

E whai tikanga ana ki nga rakau?— Aee.

Koina mo te tupu o nga rakau i runga i nga whenua nareira i kore kaha ai kite mahi ?—Ko te take kei raro hoki i te tino ture ate Ingarihi. E ngari ko nga rakau?—Kaore e taka ki raro o te Ture, ae kaore i taka

ki raro i te ture whenua Maori. Ki»to ki mo nga rakau anake, tena era ranei koe e kaha kite Avhakamarama i te mea ka poua te poraka kite whenua ka mahi iho he whare ki runga, i te mea he rakau nei ano hoki, a eki ana i te ture e kore <koe e kaha kite whakaneke atn, ko te take tena i patai ai au Ida koe ?—Ko te rakau i rite kite maara witi i tiria ka pakari katahi ka tangohia atu i taua maara. E tika ana koina ano te whakahaere nga i mahia ai ete Kaunihera ahakoa heaha te taonga e tupuana i runga i to whenua ko te Kaunihera anake hoi mahi tika nga e hara hoki i te Karaihe te rakau.—E tika ana engari e tapahia ana hei, heei, kataea ano te hoko penei me nga rakau e hokona nei, tetahi kaore koe i te hiahia kia whakatikatika tia, ko nga tikanga katoa kua oti te aata whiriwhiringa anga roia kua whakahaere tia hoki e on a kai whakahaere. Hone Heke: tera ranei koe e kaha kite whakaatu mai kia matou ite ture mo nga rakau e tupu ana i runga i nga whenua, i etahi atu mea tipu ranei. Ko nga rakau katoa e tupu ana e tau ana ranei hei kaninga ma te mira, i te taima ka oti te kirimini kawhai mana tonu kite hoko e nga Maori, kaua nga whiriwhiringa mehemea he take he paanga ranei kite whenua a kataka ranei ki raro i te ture whenua Maori.

Ka patai ano au kia koe ki to whii'i whirl ko te rakau ko tetahi wahi ranei tera o te whenua. —E kore au e kaha Id te kii ko tetahi wahi tera o te whenua kaore ranei ko te ahua o nga mea katoa tae atu kite rakau, e rite ana ki nga mea e tupu ana i te maara e mahue ana ia ratou te whenua. Ka kaha ano ranei te Maori kite hoko tika i nga rakau. —Aee i nga

rakau anake e tau ana hei mahingama te mira. Kaore ranei koe e mohio ki etahi waahi e kaha ana te Maori kite tuku atu ia ratau rakau kia tino riro atu i te Pakeha. —Kaore kore rawa an e mohio ki tetahi tikanga pena heoi ano taku e korero nei mo te kirimini na matou. (Keite te toe atu ano tetahi wahi mo tetahi putanga o te pepa.j