Ko e pusi oku ne tuli hono iku

Mana (Auckland), Volume 2, Issue 4, 18 May 1978, Page 6

Ko e pusi oku ne tuli hono iku

By

Pesi Fonua

Hili hono ma’u ko ia ’o e toko 25 ne nau hola mai he Marama mei Tonga’, ’oku toe langalanga’i mai ai e lau kau ki he kakai mei he ’otumotu’ ’oku nofo ta’e fakalao ’i Nu’u Sila’ ni, tatau pe pe ko e hola mai’ pe ko e fa’ahinga ne omi ngofua pea nau mo’u nofoa ai pe. ’I he ’osi ange ko ia e felauaki lahi ne fai tupu mei hono ta’ofi "o e kainga mei he ’otumotu’ he’e kau polisi; ’i he ngahi feitu'u faka pule’anga kehekehe; a’u ki hono ’ohofi ’o e fa’ahinga he hengihengi ’aho; ’i he ’enau feinga ke ma’u e fa’ahinga ko ia ’oku nofo ’ova ’i he fonua’ ni. Na’e felave’i ai e kau taki ’o e ngahi pule’anga mei he ’otumotu’ mo e kau taki ’o e fonua ni.

Ko e ola ’o e ngahi felave’i ko eni na’e fai, ko ha lao fka fefolau’aki fo’ou ’i he vaha’a ’o Nu’u Sila pea mo e ’otumotu, pea moha tala’ofa ki he kau nofo ’ova 'i heni. Kapau te nau lesisita, ’e fai leva hano faka kaukau’i ’o kinautolu; fakafalala "i he ’enau ngahi angafai. Ko e me'a na’e hoko ne iai e fa’ahinga ne ma’u ’e nau ngofua nofo fonua: pea mo e fu’u toko lahi na’e tu’utu’uni mai ke nau foki fiemalie pe kihonau taki taha fonua pea te nau hao pe mei he lao neongo ai ne nau nofo ta’e faka lao ’i heni. Na’e toe fokotu’u ai foki he’e pule’anga Nu’u Sila’ pea tali lelei he’e ngahi pule’anga ’o e ’otumotu; te nau tokoni’i e ngahi kautaha Nu’u Sila ’oku nau fie langa he ’otumotu’ koe’uhi he’e lava heni ke ta’ofi ai e feinga omi ki Nu’u Sila’ ni ’ae kainga mei he ’otumotu.

Ko e ngahi polokalama koeni na’e fa’u ke ne hanga ’o fakatoka lelei’i e kovi kotoa na’e tupu mei he fetaututu’u ko ia 'a e kau polisi mo e kau nofo ’ova mei he ’otumotu; kaikehe ’i he lolotongani ’oku te’ikiai peke iai hano ola lelei te tau sio kiai.

Ko e toko lahi ’o e fa’ahinga ko ia ne nau lesisita pea na’e tu’utuni mai ke nau foko, 'oku nau kei ’i heni pe; pea ko e ngahi kau taha ko ia na’e lau te nau o ’o langa he ’otumotu ke tokoni ki hono veteki ’o e fo’i palopalema ko ia “ko e ta’e iai he ngaue pa’anga”, ’oku kei punusia pe moia he ngahi me’a kehekehe;

pea’ ’i he tu’u faka pa’anga ’i he lolotongani, tatu pe e fonua ni pea mo Tonga’oku ngali pe’e toe ki’i fuoloa ange pea toki faka hoko e ngahi faka kaukau ni. ’I he lolotongani ko e 48% ’o e kau ’ova he fonua ni ko e kakai mei he ’otumotu; pea ko e 25 ki he toko taha ’o e fa’ahinga kuo hopo ko e nofo ’ova, ko e kakai mei he ’otumotu. Ko e ngahi fika koeni ’oku fu’u ta’e faka fiemalie ’aupito; ’oku ne faka mahino'i mai ’oku iai ha ’uhinga ’oku toe loloto ange ki he angafai ’a e kau taki ’o e fonua ni, ’a e hange ’oku nau tafataha pe ki hono kumi ’o e kau ’ova mei he ’otumotu; kae hange ’oku faka ngalongalo’i pe e 52% ’o e kau ’ova mei he ngahi fonua kehe (ko e toko lahi ’o kinautolu mei he ngahi fonua ’lulope). ’Oku toe lahi foki ’ene ’asi he ongoongo ’a e kainga mei he ’otumotu fekau ’aki mo e nofo 'ova_he fonua ni, pea ’i he'ene pehe ’oku fihia ai e fa’ahinga’ ni ’i he ngahi faingamalie kehekehe’, hange ko falemahaki (kuopau ke nau totongi); tukuhau vahenga, ’aia he ’ikai ke nau ma’u ha seniti e taha mei ai; pea ka mole ’enau ngaue he ’ikai lava ke naujna'u ha tokoni mei he pule’anga hange ko ia ’oku ma’u he’e toko lahi ’oe kakai ta’e ngaue he fonua ni he lolotongani. ’I he’etau vakai fka lelei atu ko e fu’u lingakava lahi eni kuo fai he’e kau ’ova ma ’a e fonua ni — tautau tefito ki he fa’ahinga kuo lau ta’u ’enau ’i heni. Ko e toko lahi foki ’o e fa’ahing ni ’oku nau laku pa’anga ki Tonga ki he mali mo e fanau, pe kihonau ngahi famili, pea ko e fu’u kavenga lahi eni ’oku hili he uma ’o e kainga ni. T he’etau vakai faka lelei atu ki he anga e moui ’a e kainga ni ’oku ngali kuo fe’unga e tautea kuo nau fai mo e ki’i kupu’i lao kuo nau maumau’i. Kapau ’oku kei ta’e fka fiemalie pe eni ki he kau taki ’o e fonua ni pea ’oku tonu ke fai ha fka eke’eke fka lao kau ki hono ngaue popula ’aki e si’i kakai ni. Koe ’uhi koeanga enie tu’u ’a e ’ea he lofotongani fekau’aki mo e kau ’ova tu’u malohi ai e fu’u toko lahi pea poupou’i lahi he’e pepa ni ’a e feinga ko ia “Ke fka' ’ata e kau ’ova kotoa he fonua ni pea tu'usi ’o fakangata ’aupito hono kai e mou'i 'ae si’i kakai ni.