Tau Vala Tala Kehekehe
Ko e kehekehe he totogi he tau koloa mo e tupe moua he tau tagata (cost of living) he tau kua mole kua holo hake ai 15.3 pasene he fakailoa he taha faahi gahua Fakatufono he tapu kua mole. Ko e holo hake na to eke ia mo kanavaakau he tau matakau uniuni ke holo hake e totogi he tau tagata gahua he kautu. Kua matapatu e holo hake he tau mena ke he totogi he tau fale nonofo, tau koloa ma e tau fale nonofo, tau mena tui, tau mena kai, mo e tau koloa puhala-tu tugae tau penisini, tau totogi he tau pasi mo e tau tekesi mo e falu a mena pehe na.
Kua fakapuloa he Palemia ha Kuki Aelani Ko Sir Albert Henry pehe to fakahoko e vili Ekepule lahi he motu haana he mahina Aperila he tau nei. Ko e fakailoaaga nei kua ofo ai e tau tagata ha ko e magahala fafati mooli ke hoko ai e vili ko e mahina Tesemo he tau nei. Pehe e tala he Takitaki he Kau Totoko ko Dr Davis ko e lagatau ne taute e Sir Albert Henry I ke fakahoko tuai e vili lahi he Ineke kaumahala e kau haana (Sir Albert Henry) ka toka e vili ke taute he mahina
Tesemo. Ne ofo lahi e tau tagata Niu Silani he kitia e tokologa he tau Aelani ne o atu he Aho Lotu he ua tapu kua mole ke he male vakalele ha Aukalana ke fakamavehe he tau matakainaga ha lautolu ka liliu atu ke he tau motu ha lautolu. Mahomo atu e tokologa ke he tau Niue ha ko e fenoga lahi ha tautolu ne liliu hake ke he motu he aho ia. Pehe e talahau he tau tagata tohi tala mo e tau faoa poki TV, ko e tuga noa ni e Marae e aho ia. Tokologa foki e tau mata kehekehe ha tautolu ne kitia mai he TV he afiafi ia. Ko e samupiani poitufi ha Niu Silani ko Sione Uoka, ko ia foki ne toka ai e taha matakai poitufi he lalolagi, ne kaumahala a ia he samupiani Ausetalia ko Sione Hami tufi 800 mita ha laua he mogo kua mole i Melopone. Ko e tufi fakamua ha laua, tufi he 1000 mita, ne mua fetamakina a Sione Uoka ia Sione Hami. Kua fakapuloa mai pehe e Fakatufono he Pelesiteni ko Kata i Amelika, kua fakamooli mo e fakatoka he Fakatufono haana e tau tupe ko e $23 miliona ke fakatu aki taha matakau pauaki ke lagomatai atu ke he tau tagata ke tiaki e ula tapaka. Ne latau agaia ni e tau tagata Niu Kini he iloa mai pehe ko e ua e maaga ne latau
molea e toko e tagata ne fakaaoga e lautolu e tau toki, tau lapa toa, mo e tau fana fiti. Ko e taha ia e mahina tali mai he felatauaki a lautolu ti toki tolu ia e tagata ne mate moe tokologa foki ne pakia. Toko 695 e tagata ne mate he pakia puhala tu he tau kua mole ka e nakai iloa e tokologa he numela ne pakia ka e momoui. Talahau mai pehe ko e afe mo afe e tau tagata ne pakia momoui ti tokiloga ia lautolu ia ne pakia kelea lahi mo e kulikuli e tau tino. Ko e numela he tau tagata pakia he tau 1976 ko e 17,930. Tokologa he tau pakia mo e mamate ne tupu mai ha ko e konahia e tau tagata fakaholo peleo afi ti tokologa ne mamate ko lautolu ko e tau fanau fuata. Ko e Aho Gofua he tapu kua mole ne hoko mai e vakatau fano haia toka he tau Amelika ko e USS Pintado mo e hele ai he uaafo e Jellicoe i Aukalana. Ne tokologa e tau posi intaini mo e tau toga-tau-la ne o atu mo e lali ke pupuni e gutu ava ne hu mai ki loto. Nakai ko e manako a lautolu ke taofi he vakatau ke aua hu mai ka ko e lali a lautolu ke fakadoa ha lautolu a ai fiafia ke o mai ha vakatau pihia ke he motu nei. Ha ko e vakatau nei he tau Amelika kua ha ha ia ia e tau kanavaakau matakutakuina. ti kaeke ke fai mena ke tupu poke pa e vakatoga to lauia ai foki e tau tagata ha ko e tau kanavaakau na. Ko e vakatau ni ha Niu Silani ne takitaki mai e vakatau he tau Amelika ke he uaafo, ti fakaaoga foki he tau Kautau Tahi ha Niu Silani e tau vakalele fakatavili ha lautolu ke vega kehe aki e tau posi mo e tau toga tau-la ne fakaapiapi e haia he vakatau Amelika. Loga foki e e tau posi mo e tau toga tau-la ne lifa ka e nakai fai ne pakia. Ko e taha tagata faama ha Niu Silani ko Mr lan McKinley mai he Maaga a Ruawai ne fakafano hake e ia he tau mogo kua mole 10.000 muka simala ki Niue ke lagomatai aki e motu ha ko e matamatekelea he mamate e tau kai he nakai fai uha. Pehe a Mr McKinley, ko ia ko e pelesiteni he matakau ko e Ruawai Growers’ Association, ti taha he matakau ha lautolu ne talahau pehe he taha fono ha lautolu kua amaamanaki e tau Niue ke to he tau simala ke hukui aki e tau kai ha lautolu ne mamate he la. Ko e tupe he tau muka simala ia ne fakafano hake kua lata mo e $150.00 ti ta hake ni he taha vakalele Fakatufono fia Niu Silani Ko e vili Fono Ekepule ha Niue kua amaamanaki ke hoko he mahina ka hau. * * *
Totogi Tuai Totogi Foou 35c 40c 28c 32c 23c 26c 18c 20c 17c 19c 13c 15c 67c 76x 62c 69c 34c 38c 34c 37c 34c 37c 31c 34c 30c 33c 30c 33c 27c 30c 27c 30c 26c 30c 26c 29c
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/MANAK19780126.2.16.3
Bibliographic details
Mana (Auckland), Volume 1, Issue 13, 26 January 1978, Page 6
Word Count
997Tau Vala Tala Kehekehe Mana (Auckland), Volume 1, Issue 13, 26 January 1978, Page 6
Using This Item
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa was granted permission to digitise Mana and make it available online by the convenor of the Mana Interim Committee under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International licence (CC BY-NC-SA 4.0). This newspaper is not available for commercial use without the consent of the copyright holder.
If you are a rights holder and are concerned that you have found in-copyright material on our website, for which you have not given permission, or is not covered by a limitation or exception in New Zealand law, please contact us at paperspast@natlib.govt.nz