Fakatau Fale Kumi Kaina Ke Nofo Ai

Mana (Auckland), Volume 1, Issue 8, 13 October 1977, Page 7

Fakatau Fale Kumi Kaina Ke Nofo Ai

Ko e tau tupe lisi kua tumau e hake fakahaga ki

luga, ti ko e tau magahala he o ai, to lahi fakahaga e tau tupe ke totogi e koe ke he pule kaina. Ka e kaeke kua fakatau e koe e fale ko e tupe totogi maveheaga haau to nakai fakakehe, pete ni ha kua holo hake e totogi palepale gahua haau. Ko e tau magahala oti ha ne totogi ai e koe e tupe totogi maveheaga haau to tote fakahaga hifo e kaitalofa haau, ti moua fakahaga ni e fale ke eke mo fale mooli haau ni. Ko e puhala ke fai

tupe ai e puhala na. Kaeke ke fakatau e koe e fale to maeke foki ia koe ke fakafua atu he tau mogo fakamui, pete ni he kua nakai la oti e tupe ne ole fakakaitalofa e koe he liu totogi atu — ti liga to maeke ia koe ke fakafua atu e fale ke he tupe lahi atu ki mua ke he tupe ne fakatau aki e koe. kaeke kua leveki e koe e fale ke tumau e -mitaki haana. Kaeke ke totogi lisi e koe e fale to nakai maeke ia koe ke fakafua atu ha ko e kakano

nakai ko e fale mooli haau. Liu ke fatiaki atu, kia fakaeneene kaeke kua manamanatu a koe ke fakatau fale. A ko e neke fakamooli he pepa poke totogi ha tupe ma e fale ato fakamua ke tutala a koe mo e Loea haau poke Takitaki Lotu haau po ke Ofisa Lagomatai Niue he Faahi Gahua Maori. Kaeke ke fakamooli e koe e pepa mo e nakai maama ai ia koe, to liga iloa e koe he mogo fakamui pehe, to maeke ke lahi atu e tupe ke totogi e koe ka e nakai kua lata ke pihia. Kaeke kua manako a koe ke fakatau fale maau ti manamanatu fakalahi ke he tau mena nei: kua ha ha nakai ia koe e tupe ko e ua e afe tala poke molea atu ki mua; kua tutala nakai a koe mo e taha Niue lotomatala ke he tau vahega mena pehe nei; to fahia nakai a koe ke fakatumau ke totogi e tupe ole faka-kaitalofa ato oti he totogi. Kaeke kua mafola e tau faahi na he manamanatu a koe ki ai ti fano a ke kumi taha fale ke fakatau.

Ko e tau fakatonuaga nei kua tohia mai i lalo kua eke ia mo hataki atu ki a mutolu ne kito omai ke he motu nei ko Niu Silani hagaao ke he mahani he kumi kaina ke nofo ai poke fakatau fale. Tokologa foki a tautolu ne kua leva e nonofo hinei ka e nakai maama mitaki e tau puhala ke moua aki e tau kaina ke nonofo ai. Ti hanei kua maeke ke lali atu he talahau ko e ‘MANA’ e falu he tau fakatonuaga ke lagomatai aki a mutolu. Kumi Kaina Ke Nofo Ai — Ko e mena totogi lahi e fale he taone ke nofo ai. Maeke ia koe ke totogi lisi (rent) e fale poke fakatau. Ko e tala momoko ko e mena ha ha i Niu Silani e tau tagata kelea kua iloa e lautolu ko e mena nakai iloa he tau tagata o mai he tau aelani e puhala he lisi poke fakatau he tau fale ti lali a lautolu ke fakavaia e tau tagata aelani. Kia mataala a mutolu ke he tau vahega tagata pehe na. Ko e magaaho ka lisi ai e koe e fale, to totogi e koe lagataha he tau faahi tapu oti e tupe ki a ia e pule he fale — ko e taha higoa haana ko e pule kaina (landlord) ti maeke ia ia ke atu e fale ke nofo ai a koe. Ko e tupe ka totogi e koe, ko e totogi fale (rent) ha ia, to nakai fakahigoa ai ko e tupe ke fakatau aki e fale maau, ti pehe e kakano he menaia kua tumau ni e fale ke higoa ko e fale he pule he kaina. Maeke ia ia ke tala atu ki a koe ke fano kehe a koe mo e fale ka e liuaki age e fale haana. Kaeke ke nofo totogi a koe he fale ti mataala a koe ke he mena nei — A koe neke fakamooli ha pepa hagaao ke he fale ato fakamua ke totou fakamitaki e koe e tau kupu ne tohia i loto mo e maama foki e koe e tau kakano he tau

kupu ia. Kaeke ke nakai iloa a koe he vagahau Palagi ti kumi e koe taha tagata Niue kua lotomatala ke he vagahau Palagi poke taha takitaki Loto ne fano ai a koe ke totou mo e tala atu ki a koe kua lata nakai ke fakamooli e koe. Uhoaki ke fano a koe ke kumi lagomatai to fakamooli fakamui e koe. Uhoaki ke fano a koe ke kumi lagomatai to fakamooli fakamui e koe e pepa ke he tokihala he mogo fakamui. A koe neke totogi lahi ha fale kaeke kua maeke ia koe ke moua ha fale foki kua tatai e mitaki ke he totogiaga kua totehifo e tupe. Tutala mo e huhu atu ke he tau kapisiga mo e tau tagata kua gahua fakalataha mo koe ke iloa ai poke fiha e tupe kua lata ke totogi. Ha ha i ai foki taha Ofisa Lagomatai Niue he Faahi Gahua Maori kua maeke ke lagomatai a koe ke he tau vahega mena pehe nei. Ko e taha mena kua aoga lahi ke iloa e koe. kua lata nakai e lahi he fale mo e magafaoa haau. Ko e aga fakamotu nei mena nakai fa mahani a lautolu ke molea e tokoua e patu tagata poke tokotolu e fanau ke momohe he taha e poko fale, ti ha ha i ai e tau fakatu-fono puipui ke he tokologa he tau tagata ke maeke ke nonofo i loto he taha e poko fale. Ko e kakano ne pihiaai hakoe menalahie ' makalili ti fa papa ni he tau tagata e tau gutuhala ti kaeke kua tokologa e tau tagata kua momohe he taha e poko fale ti maeke ni ke nakai malolo mitaki ha kua nakai ha ha i ai e lahi he matagi mea ke lata mo lautolu auloa. Mena nakai manako e tau pule fale

ke age e tau fale ha lautolu ke nonofo totogi ai e tau magafaoa kua tokologa lahi e tau tagata ke nonofo ai he magaaho taha. Kua aoga lahi foki ke lali ke ua nofo mamao lahi mai he tau fale koloa mo e tau fale aoga.

Kua homo atu foki e mitaki kaeke kua fai male poke vala fonua tokanoa ne tata atu ke he fale ke o e tau fanau ke fefeua ai. Ko e loto-uho taone lahi kua nakai mitaki lahi ia me e tau fanau, ha ko e kakano ko e pilo ti fa mahani, mau ke nakai fai mena ke lata mo lautolu ke tafepoi fano ai mo e tau motoka kua holo mafiti ki ko mo he, maeke ni ke pakia ai e tau fanau ikiiki. Kua homo ni ke nofo kehe mai he loto-uho he taone, ka e kitia tonu pehe kua fifili e koe e fale kua lata ke maeke ai ia koe ke moua e pasi poke tuleni ke heke ai ke fano ke gahua.

Ha ha i ai e taha Matakau Fakatufono ne higoa ko e Housing Corporation. Kua ha ha he Faahi Gahua pp ke Matakau na e loga he tau fale kua fakahigoa ko e tau fale Fakatufono (State Houses) ne kua maeke ia lautolu ke lisi ke he tau tupe lisi tokolalo. Ko e tau fale ia ma e tau magafaoa kua nakai moua lahi ha tupe. Kseke kua putoia a koe ke hegveveheaga na ti kumi atu ke he Matakau na ke moua taha lagomatai maau poke fina atu ke he Ofisa Lagomatai Niue ne gahua he Faahi Gahua Maori ke fakamaama atu e ia ki a koe e puhala ke moua e koe taha fale totogi tokolalo pihia.