Whakaaturanga.

Korimako, Issue 39, 15 April 1885, Page 2

Whakaaturanga.

Na Raureti Mokonuiarangi.

E hoa ma e oku hoa Maori,Tena koutou katoa! Tenei ka tukua atu hei pikaunga ma ta tatou mokai nga korero ka tuhia iho ki raro nei hei kai ma te kanohi o nga mano e noho nei i tenei motu. Ahakoa he korero enei kahore e tika ana kite hoatu ki Te Korimako, itemea kei te ahua taumaha etahi wahi kite Kawanatanga. Otira e pai ana he mahara kimi naaku ake hei panui kia rongo aku hoa Maori o tenei motu e karangatia nei ko Niu Tireni:— te kawanatanga o ingarangi, o airana, me kotarani. Ko te Kawanatanga o Piritene Nui, me Airana, me nga Koroni, e pumau ana i runga i te mana o te Kuini me nga whare e rua o te Paremete, te Whare o Runga mete Whare o Earo. Ko nga tino mahi a nga Whare e rua o te Paremete, he hanga ture he kohikohi moni mo nga rori mo nga rerewe mete tini atu o nga mahi nunui hei painga mote whenua. Ahakoa ko te Kuini te mana mo te hanga i nga ture, otira ko te tikanga o nga ture e oti ana i nga mema i runga i te ingoa o te Kuini, ara e oti ana i nga Minita o nga whare e rua ote Paremete. Ko te ture mo te torona o Ingarangi, e kore e ahei tetahi kingi, kuini, piriniha, pirininiha ranei o etahi Hahi atu hei noho i te torona o Ingarangi. . Ko tenei ture i whakatuturutia i te tau 1707 i te whakakotahitanga o nga Paremete o Ingarangi raua ko Kotarani, kia riro te torona o Ingarangi ki nga uri o nga Kingi o nga Kuini o te Hahi ake o Ingarangi mo ake tonu atu.—Ko

nga mema o te Whare o Runga o te Paremete o Ingarangi, hui katoa e rima rau kotalii tekau ma toru (513). I roto i enei mema, e rima nga Piriniha o te torona ake o Ingarangi, e rua nga Akipihopa, e rua tekau ma wha nga Pihopa, a ko te nuinga ko nga tino tangata ruanuku o Ingarangi, o Airana, me Kotarani. Ko nga mema o te Whare o Raro hui katoa e ono rau e wha tekau (640). Ko enei mema ko nga tangata o nga Kaute, o nga Para, o nga taone-nunui me nga Kareti-Kura kei te pooti Ida tu hei mema mo tenei whare. Penei hold me nga Maori me nga Pakeha e pqoti nei i etahi mema mo roto i te Whare o Raro o te Paremete o tenei motu. Ko te Tumuaki o roto i te Whare o Raro e karangatia ana ko te Whaikupu, notemea ko ia hold te mangai mo te Whare ki te aroaro o te Kuini. Ko te tikanga mo te hanga i nga ture he mea kokiri he Pire e tetahi o nga mema o te Whare o Runga o Raro ranei, a he mea panui te Pire i te tuatahi Ida rongo nga mema i te raruraru i te pewheatanga ranei. Ka mutu te panui tuatahi ka kawea te Pire kia perehitia mai ki etahi tauira, ka hoatu he tauira ki tena mema, ki tena mema, ka kapea kia kotahi ra o te Paremete e kore ana e hui, kia waiho taua ra hei rapunga, hei whakaarotanga ma tena mema, ma tena mema i nga take o roto i te Pire. Ka panuitia te panui tuarua o te Pire, mehemea kite paahi ano i tenei panuitanga, ka tahuri te Whare kite pooti Ida wehewehea nga take o roto i te Pire, kua huri nga mema kua Komiti. I tenei mahi a nga mema ko te tino Whaikupu o te Whare ka tangata noaiho ia mo roto i te Komiti, ka whakaturia ko tetahi o nga mema hei Tumuaki, ka korero tena mema, tena mema i ana whakaaro mo te Pire. Mehemea kaliore he kupu whakahe a tetahi a etahi ranei o nga mema mo nga take o te Pire kua paahi te Pire i nga Komiti, ka ripo-

atatia kite Whare ka panuitia te panui tuatoru, mehemea hoki kite paahi i tenei panuitanga o te Pire, ka tukua te Pire ki tetahi o nga Whare, ka peratia ano nga mahi e torn panuitanga o te Pire, mete titiro tupato hold era mema i nga take o roto i te Pire. Mehemea kite kore he raruraru i kitea e nga mema i roto i nga panuitanga e toru, kua paahi te Pire i nga Whare e rua, ka tukua te Pire ma te Kuini e whakamana mai hei ture, ka karangatia taua Pire he "Ture." TE VVHAKAMAORII NGA TURE KATOA. E kitea ana ko tetahi he nui o te iwi Maori, ko te kore nupepa ma ratou, notemea e kore e penei ana mete Pakeha i nga wa e hui ai te Paremete, ko nga korero o Paremete o ia ra o ia ra e taia ana ki nga nupepa Pakeha hei whakarongo i nga mahi o te Paremete. Ko te take i penei ake ai ahau he kite noku kei te noho pohehe te iwi Maori ki nga ture e mahia mai ana e te Paremete, ko etahi e rongo ana otira ko nuinga kei te matapo. Engari ko te rongo he rongo kau kite ingoa o te ture, otira kei te kuare ki nga take me nga whakahaerenga o roto i taua ture. Ahakoa he raruraru tenei mo te Kawanatanga te wkakamaori i nga ture, ko te ritenga ia me whakamaori nga ture katoa ahakoa mo te taha Pakeha, notemea ko etahi ture mo te taha Pakeha e uru ana pea etahi whakahaerenga ki nga takiwa Maori. Ko taku mohio he nui rawa atu te hiahia o nga Maori Ida mohio ratou ki nga ture katoa mo tenei motu, a me pewhea ra e mohio ai i te reo Pakeha o nga ture. Ka whakaaturia nei e ahau tenei tikanga Ida rongo nga iwi Maori me nga mema o te taha Maori Ida whakaaro ratou nga mema kite pikau i tenei kawenga hei mau atu ma ratou hei hurihuri mai ma te Paremete. NGA MEMA MAORI. Ko te tikanga o te pooti mema kite taha Pakeha he mea pooti

ko o ratou tangata mohio ki nga tikanga o te ture, kahore e penei mete iwi Maori e pooti ana irunga ite ingoa rangatira. Ko te take e kitea ana i nga pootitanga mema, ko nga rangatira anake kei te tango i nga turanga mema mo te Paremete, Ida whakaaro mai ai pea nga mema Pakeha he rangatira tenei kaua e whakapikautia ki nga pikaunnga taumaha. Otira ki ahau ahakoa tona ingoa rangatira e kite ano ia e kore e whai hua etahi o ana rakau i whakatupu ai kite maara o te Paremete. Engari mehemea i whakaurungia te ingoa rangatira kite momonatanga o te kaha, o te manawanui, o te mohio ki nga ture mete mohio ki nga reo e rua, penei e kite ano ia i te nui o nga hua o ana rakau i whakatupuria e ia hei oranga mo te iwi. Kei te mohio ano etahi o nga Pakeha me nga Maori ki nga take i hohoro ai te pau o tenei motu, ara kei nga mema Maori i pootitia i te orokotimatanga o te karangatanga kia tomo etahi mema mo te Paremete hei whakahaere i nga tikanga mo te taha Maori. Kahore aua mema i mahara he mate mo te iwi kei te haere mai, te mau ai i a ratou patu i te mohiotanga hei karo ma ratou i nga patu a te Paremete, penei e kite ano ratou e kore e tuaruatia tenei mahi e hoea nei ki Ingarangi te hokinga mai "heaha te aha." A kei te hari toku ngakau mo te rongo-korero e rangona nei kei te kokiritia he Pire whakatokomaha i nga mema Maori, he tika tonu tenei tono a nga mema Maori, notemea he nui atu nga hiahia a te taha Maori kia tae atu kite aroaro o te Paremete, a kahore e tae atu ana irunga i te raruraru o nga mema ki etahi atu o-nga mahara. Me mohio e tatou, e kore e kaha nga kaihoe o te waka hei hoe i roto i nga ra e tupuhi ana te moana, engari kia maha ano nga kaihoe katahi ka whiti ki tetalii taha, e tika ana mehemea he waka kahore he utanga o runga, tena! he waka i utaina ki nasi

mahara o te iwi e kore rawa e taea te hoe e enei tangata e wha ahakoa e tautoko ana etahi o nga Pakeha. Tena kia kauteria atu te maha o nga Pakeha o tenei motu, hui katoa e tae ana pea kite rima rau mano (500,000), ko nga inema kei te whakahaere i enei mano e tae ana kite iwa tekau ma rua (92), teDa kia wehea nga tangata ma te mema kotahi o enei rau mano, e tae ana kite rima mano Pakeha ma te mema kotahi. Tena kia kauteria atu te maha o nga Maori, hui katoa nga Maori e tae ana pea kite wha tekau mano (40,000), a ko nga mema kei te whakahaere i enei mano, e wha mema, tena kia wehea nga tangata ma te mema kotahi, e tae ana kite tekau mano o nga Maori ma te mema kotahi, a, e rima mano te nuinga ake o a te mema Maori ia te mema Pakeha. Engari pea he titiro mai no nga Pakeha he iwi tenei iwi te Maori kahore e nui nga mahara kite Paremete, a e ahei enei mema e wha hei whakahaere mo te taha kia ratou. Otira kia au, kei te kitea o mua iho tae noa mai ki tenei ra, kei te aue tonu te iwi Maori ki o ratou whenua kei te hiahia tonu kia tae a ratou tikanga kite Paremete, a me pewhea e tae ai itemea ka tuuturi nga turi o nga mema kite whenua i te taumaha o nga kawenga ki o ratou tuara. Ehara itemea tenei tono te whakatokomaha i nga mema Maori he tono kia riro ko te iwi Maori te mana o te motu. Kahore ! Engari he tono tenei kia tutuki ai nga mahara a te iwi kite Kawanatanga, hei kawe atu kia tae kite mohiotanga o te Pakeha. Kati me tatari tatou he pewhea rate mutunga o te whakaaro o te Kawanatanga mo tenei raruraru, notemea kei te hari te ngakau mehemea kei te penei katoa nga whakaaro o nga Minita o te Kawanatanga mete whakaaro o Te Paranihi. te Minita o te taha Maori e mea nei he tika ano kia hoatu etahi mema hou hei hoa mo nga mema e tu nei. A me titiro me tatari

atu tatou ki tenei kupu a Te Paranihi a nga ra e tu ai te Paremete e haere ake nei. NGA KUPU HAERE KI INGARANGI. Irunga i te mamae o te iwi Maori kite oneone o nga tupuna ka riro nei i te heke hou, ka puta he mahara kia rukuhia te moana kia haere kite kawe i nga mate, i nga mamae, i nga pouritanga me nga roimata kia rongoatia mai e te Paremete o Ingarangi. A ko te tangata nana i kawe i te tuatahi na Hirini Taiwhanga ratou ko ona hoa o te tai-whakararo, a kite ana tatou kite mutunga o tera haere "heaha te aha." Muri mai i tera ka puta te hiahia o Kingi Tawhiao mana tonu e whai a muri i a Taiwhanga. I maharatia hoki pea e tatou kia tirohia mai ai ko ia tenei ko te matapuna o nga kii mete mana o te iwi Maori, heoi kahore rawa i tahuri nga taringa o te Paremete o Ingarangi ki tenei rangatira-whakatuatea nui, whakahokia mai ana i te waka ano o Hiri Taiwhanga "heaha te aha." A i naianei e puta ana nga rongo korero kia tuatorutia te kau i te moana, ko te iwi mana e hoe tenei waka ko Ngapuhi, ko nga tangata hei hoe ko Wiremu Katene ranei, ko Taiwhanga ano ranei, a e hari ana te ngakau mehemea kite utaina mai tenei waka ki nga hua o te ora i hiahiatia ai kia kauria te moana-o-kiwa. Ko nga tino mahi a nga waka e hoea nei ki tawahi he tono kia whakaorangia nga wahi kua pakaru o te Tiritio Waitangi, he tono hoki kia homai he Kawanatanga mo te taha Maori. Otira ka penei atu ahau kia koutou, ko enei mahara katoa e kore rawa e tutuki kite hiahia i karangatia ai kia hoea te waka, notemea kei tenei Paremete nga take e tau tika ai enei whakaaro, heoi ka tae noa nga tangata ki tawahi ka whakahokia mai ano nga pitihana ki tenei Paremete. Engari mehemea e tino hiahia ana koutou kia tae enei take kia te Kuini, ko taku tenei huia nga iwi katoa, katoa

o tenei motu kia hui kite wahi kotahi, hei kona ka whakatakoto ai nga mahara mo enei take, kia rite kia takoto pai nga mahara mo enei take, ka pitihana ai ki te Paremete o "tenei motu, kia watea ai tenei mahi, katani ka karanga kia hoea te waka kia kauria te moana-tuauriuri, notemea kahore he tirohanga mai ki muri heoi ano he kawe tonu atu kite Paremete Nui a te Kuini kia mohiotia mehemea e pehea ana ratou kite whakaaro a te Paremete o tenei motu. Ahakoa ko wai rangatira o tenei motu o etalii atu motu ranei e hiahia ana kia tae tika tona pitihana kia te Kuini irunga ano i tona whakaaro ake, naku tenei, e kore rawa e ngaua mai tona matika e nga ngohi o te moana, engari ka rongo ia i tenei kupu i nga mangai o te mano, " i hold noa mai te waka o mea kahore he ngohi o runga." Mehemea kite kore e mana nga pitihana i tenei Paremete me tera Paremete, heoi ano kahore atu kei tua atu, heoi ano pea he tuku atu i te iwi kia mate, he mau ki te pu, he karanga kia maranga te kauae o te pakanga ki runga. Heoi ka whakamutua i konei enei wahi kupu a ta koutou pononga, kei hoha koutou. Na Raureti Mokonuiarangi.