TE TURE TIAKI WHAKAHAERE HOKI I NGA WHENUA MAORI.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 32, 9 August 1898, Page 3

TE TURE TIAKI WHAKAHAERE HOKI I NGA WHENUA MAORI.

WHAKARAPOPOTOTANGA I NGA TIKANGA 0 TE PIRE TIAKI, WHAKAHAERE HOKI, I NGA WHENUA MAORI ME NGA WHAKATIKATIKANGA I WHIRIWHIRIA E TE HUI NUI OTE KOTAHITANGA ITU NEI KI PAPAWAI, KEREITAONE, I NGA MARAMA 0 MEI ME HYNE, 1898. Notemea tukua atu e etahi tangata o te iwi Maori he pitihana ki a te Kuini i te tau o tona Taimana Tiupiri, he inoi na-ratou kia whakamutua te mahi hoko whenua Maori, a notemea hoki he painga mo nga iwi e rua kia whakaaetia tenei, i te mea e tika ana kia waiho te whenua mo nga tangata no ratau te whenua a no te mea e tika ana kia whakarapopototia nga tikanga 0 te ture, hei rahui, hei whakahaere i nga whenua Maori, hei whakahaere hoki i nga mana whakahaere ote Kooti Whenua Maori, mete noho ora o te iwi Maori, mete whakamahi i a ratou ki nga mahi ahu whenua, mete whakakaha i nga tikanga mo nga tamariki kura. Aka meinga tenei Ture hei tohu whakamahara mo te taenga kite rima-tekuu-ma : warutauga o nga tau o Kuini Wikitoria e kawana ana i tona iwi Maori oNiu Tireni. Na reira ka meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihuL ana i roro i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:— 1. Te ingoa Poto o Tenei Ture ko "Te Ture Ranui, Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898/'

1. I runga i nga tikanga 0 tenei Ture, me roherohe a takiwa te Koroni nei. 2. Me whakatu he Poari Whenua Maori, mo ia takiwa mo ia takiwa, ko nga mema mo taua Poari, ko te Komihana o nga Whenua 0 te Karauna, me nga mema Maori kia tokowha, he mea whakatu e te Kawana, i runga ite panuitanga ki roto kite Gazette mete Kahiti 0 Niu Tireni. 3. Me utu nga mema 0 te Poari ki nga utu tau, me era atu utu hoki e whakaritea ana e te Kawana, i ia wa i ia wa, i roto i etahi moni e whakaaetia ana e te Paremete. 4. Me tu ko te Komihana 0 nga Whenua 0 te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia; aki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi 0 nga mema hei Tepute Tiamana. 5. Me whai pooti whiriwhiri te Tepute Tiamana, pera me era atu mema, me whai pooti whakatau hoki. 6. Ka whai korama te Poari ina ka noho nga mema e toru mo nga hui whakarite tikanga. 7. Ka tau te mana o tenei Ture ki runga ki nga whenua Maori katoa kua tau i te Kooti Whenua Maori i ahu mai i te take Maori, hui atu ki nga whenua papatupu, me nga whenua hoki e mau ana i raro i etahi riihi. Ki nga hea ranei e toe ana i roto i etahi whenua hoko, i etahi whenua riihi, kua whakahaerea i mua i te ra i paahi ai tenei Ture. 8. A te wa e tu ai te Poari, ko te mahi tuatahi ma te Poari, he whakatu hui Maori, 1 runga i te tikanga panui, ki roto ki ia takiwa 0 roto 0 nga rohe 0 te Poari, kia ahei ai te Poari kite whakarite i nga tikanga i raro nei. (1.) Kite Komiti mo aua takiwa, me-etahi Komiti foraka mo ia whenua kotahi, mo nga whenua Kuihui ranei 0 nga hapu no ratau nga whenua.

(2.) Kite whakarite i nga whenua me nga rohe e wehea ana e whakaritea nei e te rarangi tekau ma wha o tenei Ture. (3.) Kite whakarite i nga whenua, i nga wahi ranei 0 nga whenua, e tukuaana kia whakahaerea e te Poari i raro i tona mana, mete tango mai i nga pukapuka whakaaetanga a te nuinga o nga tangata no ratou ia whenua o aua whenua. 9. Ko te whakaaetanga ate tangata kotabi maha atu ranei, o nga tangata no ratou te whenua mo etahi whenua, mo tetahi wahi ranei 0 te whenua, me tuku atu e te Poari kt te Kawana, mete apiti atu i tana ripoata whakaatu i te ahua 0 te whenua me tona *ake T mete huarahi hei whakahaerenga, me panm ete Kawana kite Gazette mete Kahiti <» Niu Tireni, mete tono kia whakaaturia mat nga kupu whakahe mete take otewhakahe, i roto i nga ra e whakaritea e te Kawana i muri 0 te ra i puta ai te pannL 10. Kite puta ake he whakahe, me atu ete Kawana kite Poari, kia uiuia Ida whakataua hoki, i roto i etahi hui o nga tangata 0 te whenua, ka tuku ata ai kite Kawana kia panuitia kite Gazette mete Kahiti, koi ana hei whakapumautanga i whenua, te korenga ranei e uru, ki raro i te mana whakahaere 0 te Poari. 11. Ko nga whenua e Kapea ana ki walio ote mana 0 tenei Ture,"ko nga whenua a raro i nga Ture e whai ake nei. " Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 188.** "Te Ture Rahui 0 Poutini me Whakaim, 1887. "Te Ture Whakatau Rahui o teTai-Hau-auru, 1892." " Te'Ture Taone Maori, 1895." " Te Ture Rahui Maori 0 te'Takiwa >0 Obb Urewera, 1896." Me nga whenua i hokoa mai i te Kats»ma 1 te Pakeha; ranei, hauiiga ia mehemea. e , tukua- -«ana r,e te tangata . whai takje -. sobs-. whenua, ki raro kite mana 0 tenei Tore.

-12. Kawhaimana te Poari kite riihi i nga whenua Maori mo te wa mo nga utu, i raro i nga tikanga 0 nga Huarahi-whaka-haere, i raro i tenei Ture i runga i nga huarahi makete, teneta ranei. 13. E kore e taea te hoko he whenua Maori, e murua ranei mo te nama mo te mokete ranei, kua tau ki raro i te mana 0 tenei Ture, haunga ia te mahi whakaoti i te hoko mete rihi, kua timataria te whakahaere i mua 0 te paa.utanga 0 tenei Ture, a e kore hoki e pa ki nga whenua kua kapea ki waho ote mana 0 tenei Ture. 14. E whaimana ana te Poari, i runga i te whakariterite tahi me nga tangata Maori no ratou nga whenua, kite wehe i etahi whenua hei wahi mahinga, hei wahi nohoanga, hej pa, i runga i nga tikanga me nga ritenga e whakaarohia ana e ratou e tika ana, mete wahi hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, hei tuunga whare karakia, mo ■etahi tikanga ranei e pai ana mo te katoa, i nga whenua ranei e meatia ana hei paamu, kia mahia ranei hei paamu, i mua i te mananga 0 tenei Ture. 15. ci te tukunga whenua Maori i runga i te riihi me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori whenua kore me nga Maori ranei no ratou te whenua e whakatuwheratia ana ki te riihi. J6; Ka ahei te Poari kite whakahaere moni, hei hanga, hei whakapai hoki i nga rori me nga tiriti, mete mahi ruri, mete uhakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakariohonoho tangata, mo era atu tikanga ranei e aliei ana kia whakahaerea i runga i nga tikanga 0 tenei" Ture 0 nga Huarahiwhakahaere ranei, ina whakaae nga tangata no ratou te whenua. • • 'h 18. Ka tau era atu mana ki runga kite Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e n ga Huarahi-whakahaere, ko aua Huarahiwhakahaere me whakatakoto ki runga ki nga Teepu 0 nga Whare e rua i roto i nga ra tekau ma, wha 0 muri iho i te kahititanga, mehemea e inoho huihui ana te Paremete i taua wa,.a mehemea kaore i te noho .huihui

kaati hei roto i nga ra tekau ma wha o muri tonu iho i te ra i huihui tuatahi ai te Pareme i taua tau. Me tuku ano he tauria o aua Huarahi whakahaere ki nga tangata Maori o roto i te takiwa o te Poari. 19. Ka pena ano te mana-whakahaere ote Poari ki runga ki nga whenua Maori, me nga mana-whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, mete mahi whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata no ratou te whenua e noho hapa ana i to te ture ritenga, hui atu kite whakatau take mo nga whenua papatupu, mete whakauru i nga tangata e tika ana nga take ki etahi whenua i whakataua i mua ki tetahi tangata kotahi, ki etahi tangata ranei i runga i te tikanga kai-tiaki mo etahi tangata, mo etahi hapu ranei, no ratou te whenua. 20. Ko nga moni e puta mai ana kite Poari i runga i nga whenua Maori, me whakahaere i runga i enei ritenga, ara (i.) Hei utu i te mahi whakahaere. (2.) Hei whakaea i nga mokete, me nga riana e tika ana kia utua. (3.) Hei utu i nga moni toenga ki nga tangata Maori no ratou te whenua i runga i ritenga 0 te paanga o ia tangata. 21. E kore e taea e te tangata Maori nona te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi tangata i muri i te mananga. 0 tenei Ture, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira, ohaaki ranei kite Maori. 22. Ka mana te Poari kite uiui kite whakatau i nga wira i mahia i mua atu 0 te paahitanga 0 tenei Ture, i roto i te takiwa e whakaritea ai e te Kawana. 23. Ka ahei te Poari kite nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000, i roto i te tau, mo te. mahi whakatakoto rori,< mahi ruri.me te whakatuhera whenua i runga i.te ritenga whak&nohonoho tangata; me mau tomu.kh te'-Poari taua moni rae.ona mahi e whakapaua ai.; 24. I runga. i.te,.tonb a nga tangata no ratau.te whenua e whaltikanaa ana-, ka ahei te Poari kite nama i etahi moni i te Kawa-

natanga, kaua e neke ake ite £5,000, i roto i te tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia ai kia whakahaerea te Ture nei ki roto, me etahi moni hei whakapai mo nga whenua e meatia ana hei paamu. 25. Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga me whakahoki ma i runga i te moni hua kia rima nga pauna i roto i te rau pauna i ia tau, i runga i te ritenga utu i etahi moni, he mea ata whakarite te nui, i roto ia tau ia tau, mo te wa kaua e neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana ma nga tangata Maori no tatou nei te whenua i nama nei au* moni ma ratou. 26. Ko nga hoko a te Karauna kaore i whakaotia me nga whakahaerenga a nga tangata noa iho i timataria i runga i to te ture ritenga, a e taea ana hoki te whakaoti i runga i to te ture ritenga me i kaua i paahitia tenei Ture ka ahei te whakaoti e te Poari; mete whaimana te Poari kite wehe atu i nga hea kua hokoa kua riihitia ranei, ki te whakawhiti ranei i nga hea kaore ano i hokoa kite Karauna ki nga tangata noa iho ranei, kite hoko mai, ranei i etahi hea i hokona e te Karauna e nga tangata noho iho ranei, mete tono kia unuhia nga panui, nga tiwhikete ranei i whakaputaina i raro i tekiona kotahi rau tekau ma waru 0 " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." 27. Ka ahei te Kawana i ia waki te hanga i nga whakaritenga e maharatia ana e ia e tika ana, kia taea ai te whakahaere nga tikanga 0 tenei Ture. 28. Ina puta he tono a nga tangata no ratou te whenua a he mea tautoko e te Poari, ka whai mana te Kawana i roto i tona Kaunihera kite kape i tetahi whenua Maori ki waho i nga tikanga 0 tenei Ture, kite mohio tuturu ia e tino matau ana te tangata nona te whenua kite whakahaere i taua whenua, mete mau ano o te mana 0 te rarangi tekau-ma-toru. 30. Kaua nga tangata Maori e utu i nga reiti me nga taake e pa ana ki nga whenua Maori e riihitia ana i raro i te mana 0 tenei Ture.

31. I te wa e whakariterite ana te Poari i nga whenua e whakaritea nei e te wahanga toru ote raraggi warn, mete rarangi tekau-ms-wha o tenei Ture, me uiui rawate Poari, kia marama, mehemea e whai whenua ana e ora ai ia tangata, ia wahine, tamaiti ranei, e rite ana te nui o te whenua e ora ai ia, : me ona uri, hei kainga, hei mahinga. Kite mohio te Poari kei te iti, kei te kore ranei he paanga o tetahi tangata ki nga whenua, ki nga waahi ranei o aua whenua e wehea hei kainga ranei hei mahinga, me whakarite e te Poari he whenua i roto i te whenua e pa ana taua tangata, i runga ranei i te tikanga whahawhitiwhiti whenua e marama ai kite whakaaro o te Poari me nga tangata no ratou nga whenua e marama ai kite whakaaro o te Poari me nga tangata no ratou nga whenua e whakaritea ana i runga i tenei tikanga. 32. E kore e kohia he reiti he taake ranei i nga whenua Maori e kore nei e taeateriihi i runga ite kino ite tupuhi ranei i tew& e takoto non ana. 33. Ka ahei te Poari kite tuku mana atu, ia wa ia wa, mo te wa e pai ai te Poari, ki etahi Komiti Maori 0 etahi takiwa o roto i te takiwa 0 te Poari, mo etahi tikanga e whakaaro ai te Poari kia whakahaeaea e te Komiti, ara:— (1.) Whakawauiui, whakariterite ranei, i nga wehewehenga i nga paanga ranei, whakatu kai-riiwhi, kai tiaki, whakatau ranei i nga whenua papatupu. (2.) Hei whakahaere ranei i etahi huarala marama, hei tiaki i te noho ora mete pai 0 nga pa, kainga noho, me nga whare, me nga wai me nga huarahi, rori ranei o nga kainga, 0 nga tangata Maori me nga hapu to ratou takiwa (3.) Hei whakarite tikanga e taea ai te tiaki pai te oranga, kai, mom kore ai e whakapaua kinotia. (4.) Hei whakarite tikanga ranei, e kaha ai, e puraau ai nga tamariki kura k| nga huarahi tika i akona ai rafeoiL

34. Ko nga whakatau, ko nga whakariteritenga ranei a te Komiti mo etahi whenua, mo etahi tikanga ranei, i tukua e te Poari kj te Komiti me tuhituhi me ripoata atu kite Poari, ma te Poari e whakatuturu, e whakatarewa ranei, e vvhakarereke ranei, ki tana i kite ai he tikanga tika. 35. E kore e tu he roia, he kei whakahaere ranei i te aroaro 0 te Poari, 0 te Komiti ranei mo tetahi tangata, i roto i etahi whakawa whenua Maori, e hara nei i te tangata epa ana kite whenua e hara ranei i te mea marena i runga i te ritenga Pakeha ite ritenga Maori ranei kite hunga whaitake, i te kai-tiaki ranei, engari ano roehemea e ngaro whai take ana tetahi tangata, he kuare ranei kite whakahaere i ona take, kei tc Poari, kei te Komiti ranei, mana e whakaae ka tika ai te tu 0 te kaiwhakahaere mo te wa anake i whakaaetia ai ka mana ano kite whakakore atu i taua whakaaetanga. 36. Kua whakakorea e tenei Ture nga Tiati katoa 0 te Kooti Whenua Maori, engari ka tu tonu ona tari onakai-rehita ona kai-tuhituhi me ona kai-whakamaori ano i whakaturia i raro i te mana 0 tenei Ture. Me tu ko nga kai-whakamaori 0 te Kooti hei kai-tuhituhi mo te Poari, mo te Komiti ranei, hei tiaki hoki i nga kaute moni me nga pukapuka i te wa e whakahaere ana te Poari i nga mahi 0 te Kooti Whenua Maori. 37. Kauaepa te mana 0 te Ture Reiti Whenua Maori mete Ture Taake ki nga whenua me ona mea 0 runga i wehea hei kainga mahinga, me nga wahi e korerotia nei i te rarangi tekau ma wha, haunga ia te whenua e puritia ana e nga tangata Maori no ratou i runga i" te mahi paamu. 38. E kore e pa te Ture Pane Kuini ki runga ki nga whenua kua tau nei ki raro i te mana whakahaere 0 te Poari. 39. Ko nga mema mo te Poari ma te Kawana e whakatu i te Komihana 0 nga whenua o te Kara'una me nga tangata Maori tokowha, he ftlea ata whiriwhiri ratou e nga tangata Maori, 0 ia takiwa 0 ia takiwa, 0 roto i te, takiwa ti .te Poari," me panuij "runga i 'te Gazette me 'te feahi'ti 0' Niii Tireni;.ma t'e he, ma te "wfiakamutii rariei' o tetahi 'mema 0 te .Poari i roto i te toru tau.

40. Ko te whiriwhiringa i aua mema Maori mo te Poari, me wehe kia wha nga takiwa o roto o te takiwa o te Poari, kia kotahi tonu te mema mo te takiwa, no roto ake ano i taua takiwa, me ona paanga whenua kei reira ano, me whakahua o ratou ingoa itera i whakaritea ai, a kite tautohetia ra, engari kaua e neke atu i te tokorua. Ma te Kawana e whakatu ko tetahi o aua tangata. 4i- Me panui e te Kawana i roto i te Gazette mete Kahiti te whakaurunga mai ki raro i te mana o tenei Ture me nga whakahaere a te Poari o te takiwa, tetahi whenua e mau nei ki tetahi tangata Maori, he mea hoko mai i te Karauna i te Pakeha ranei, i runga i te whakaae a te tangata nona te whenua pera kia tukua ki raro i te mana o tenei Ture. 42. Ka ahei te Kawana kite wehe ki waho 0 nga mana whakahaere 0 te Poari i raro i te mana 0 tenei Ture i nga whenua katoa i etahi ranei i roto i tetahi takiwa 0 te Poari, ka ahei hoki kite whakauru mai ano i tetahi whenua 1 katoa ranei 0 nga whenua 0 taua takiwa, i runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata no ratou te whenua. 43. Ka ahei te Kawana kite whakauru mai ki raro i te mana 0 tenei Ture i tetahi whenua i kapea ra ki waho 0 te mana 0 te rarangi tekau ma tahi 0 tenei Ture i runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata nona te whenua. 44. E ahei ana ie wahine whaitake kite whenua kia uru hei mema mo te Komiti Poraka. 45. Ka whaimana te Kawana kite panui i tetahi takiwa i te tahi whenua ranei hei rahui mo nga tangata Maori no ratou aua roto ranei, ina tae atu he pitihana a nga tangata no- ratou, mete mohio ote Kawana, he tika nga take i tonoa ai.