TATAI WHAKAPAPA MAORI.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 7, 15 February 1898, Page 1

TATAI WHAKAPAPA MAORI.

KI TE kai whakatikatika ote N.Z. Times, Poneke. Ehoa! I whakaputaia e koe he kupu-panui i te 23 o nga ra o te marama kua hori atu nei, no tetahi huihuinga tohunga Pakeha, i tu ki kona. A i taua huihuinga i puaki ia Te Tirikia he kupu whakateka whakahe, mo nga tatai whakapapa 0 era atu whakatupuranga ote iwi Maori. Ko tana ki tenei, ara—" I runga i te ata ritenga tatai korero, ko nga whakahekehekenga 0 ko tata atu 0 nga whakatupuranga e ora nei inaianei, ki tana, e tino he katoa ana, a e kore rawa nei e taea te whakapono." Pai noa atu kia whai whakaaro ake a Te Tiriki mo tenei, me era atu take hoki, erangi mehemea ka ki ia tuturutisi te kupu i runga i te mahi kawenga tohungatanga, penei me tenei, me hangai pu atu taua ki, ki runga kite tino tikanga ote mea e ata mohiotia ana. Na, ki au, ano ina kahore i pena tenei, wai hoki i pouri rawa ai au, ka maha nga tau i mahi nui ai aTe Tirikia kite hanga, kite tuhi, ki te tai hoki, i te tu 0 te Reo, me nga Tatai—korero 0 te iwi Maori, a tera e pohehe te tokomaha, kua tohungatia, a ka ata whakatika marire ki tana, haunga ia nga mea mohio, erangi te nuinga atu, nga mea e titiro mai nei kite iwi Maori, mete whakamiharo noa nei, i pehea ra tenei iwi i tangata whenuatia ai ki Aotearoa nei ? Ko tenei e pa, kite pai mai koe, kia mahi tahi taua, a ko te " Polynesian Journal" hei kai-taka-waenga, ka ata whakakitea e au, he whakapapa e takoto tika mai ana i tona takotoranga 0 te kotahi mano tau pea, atu inaianei, no kite whakaaro iho, kahore enei tau i tutata rawa mai ki enei ra, erangi e kaha ana te rere whaka-te-po. Erua rawa nga ara whakahekeheke,

TuaTahi, Maori Hamoa Mooriori Ngaiwharikia Ahi Tiki Taraiangoa Ta Toi Te Huatahi Tai Toi Ruarangi Rikalangi Rauru Raulu " Rauru Whatonga Atonga Hatonga Na, ka ata kitea ilio te tino tauritenga o te nohonohoanga me nga ingoa o enei tupuna ote iwi Maori, mete iwi o Hamoa (i Hawai) ko te reo anake o te Hamoa i takoto ke, no niun mai nei pea to ratou tu reo. no te piripiringa mai o era iwi reo-rere-ke, o ratou hoa tutata, ote uru. Kite whakahekeheke mai nga Tahuhu na kia puta, ko te aronga kei te wha-te-kau nga whakatupuranga, neke ake etahi, neke iho etahi. Na, mehemea e tika ana kia kiia e rua-te-kau ma-rima nga tau o tenei hanga o te whakatupuranga, ka kotahi te mano tau o tena \va tatai-whakapapa*korero ote iwi Maori, mete rite pu kite tatai o tera weheuga o ratou i Hamoa, tetahi hoki ko ta nga Mooriori, he alia koa rite tahi to ratou wehenga atu i Aotearoa nei ki to nga Hamua, ko tana whakapapa kotahi ano, ina hoki te ahua rite. Ko tetahi ara nei na, i heke iho ano i te taha ki tera ra:— Tuarua. Maori Raratonga Tahiti Moitiiti Moeitiiti Moitiiti Morekareka Moerekareka Moeterearea Morakitu Moemetua Mouriuri Moeterauri Moeterauri Whiro Iro Hiro Marama Marama Ka kitea iho nei te ata hangaitanga o enei whakapapa a te Maori, tae atu ki o Te Raratonga, a tae atu ki o tahiti, ka ata Mohiotia iho, he wa kotahi. He ara kotahi to enei iwi me enei tupuna, me nga ara korero hoki, kotahi tonu. Kaati noapea, kite mea ka hiahia tatou kia tirotirohia he wa i ko atu i ena, tenei ano nei

kahore i hoki iho i te rua te kau whakatupuranga, na ka rima atu enei rau tau, huihui katoa kotahi mano e rima rau nga tau, atu O naianei, tena i a na:— Maori. Hawal Kai-Tangata Ai-Kanaka 1 1 ■ Punganui Hema Punaimua liema Tawhaki Kahai Wahieroa Wahieloa Rata Laka tie aha koa tena wa tino matara, ko te reo ariake i ahua kotiti, ko nga ara whakapapa ia, 0 enei iwi e rua-tino rite pu. 0 tona wehenga mai i enei, ka maha nga rau tau, i te kare nui 0 nga wai 0 te moana e takoto mai nei, i nga rohe e kore nei e tika kia mahia e te whakaaro 1 runga i nga papa 0 nga kai puke Pakeha e kekeri haere nei nei i te mahi 0 tenei hanga 0 Te Waro rawa ko te Mamaha, erangi me whakaaro marire ano i runga i te tikanga ote Tiwai-waka a te Maori, me tona tu tere ano. Ko tenei, na te mohio atu ki to whakaaro-utu ki nga wharangi 0 to taonga, i kore ai e 0 atu etahi korero 0 nga mahi a aua Tupuna, ko ana korero e mohiotia nuiti ana i Aotearoa nei, a tae atu ki era moutere, me era wehewhenga 0 te iwi, e noho mai nei i Tongatapu Me Ruawhiti, Te Tonga tai tapu. I aha koa hoki te mea atu whakarapopoto ano, e tumanako atu ana au, kua ea noa ano i kona te ki nei na; —"Irunga ite ataritenga tataikorero ko nga whakahekehekenga 0 ko lata atu 0 nga whakatupuranga e or a nei inaianei, e tino he katoa ana, a e kore rawa nei e taea te whakapono." He tika ano nga whakahuahua maha, ki tetahi ara whakapapa, he tokoiti, a ki tetahi ara he Toko-maha rawa, hei aha koa tena i te mea e marama tonu ana te aronga, nga wehewehenga, me nga okiokinga, a kei nga korero menga tikanga te ata mohiotia ai. Na, he kupu ke tenei, me whai mahara tonu te tangata, me ka tahuri kite mahi i nga tatai me nga ara-korero 0 te iwi Maori, te take, ko aia tangata-wahine ranei, e noho mai ana i te ra whakapapa, tena tonu nga korero mo tee taba kia ia. £ pena tonu ana te tu 0 nga tatai korero a te Maori, kei nga mahi. Me

nga tikanga, me nga whakahaere 0 ia tangata, 0 ia whakatupuranga, kei nga ingoa, me nga tapa tapanga, 0 te whanautanga, 0 te ahatanga te tino mohiotia ai etahi, a he mea ano, he tino tikanga nui, kei tena mea, kei te ingoa e e tau mai ana. Ahakoa i whakaharahara te Putake korero, a tona whanuitanga kei te ki-wa-nuku, mete Ki-wa-rangi, te mau i nga tahere araarki 0 AituA, 0 Rua-Tupuna, 0 Rii Ta Maunga, Huriwhenua, me nga Kopuapuanga 0 Papa-tu-a nuku, e takoto marama tonu ana i te Pu-te-rei 0 te Tohunga-Ariki (0 nga whakatupuranga 0 mua tata ake i a tatou nei) nga tikanga i hangaia mai ai i te Po mai, Te Rangi, Te Ao, A Papa-tu-a-nuku, mete tatai katoa 0 te Raugi-ote-ao-o te Po, Te Koha kura wananga, a ona matua, a ona Tupuna, tuku iho ki a ia. I oti tonu iaia te whakamarama te kunenga mete hurihuringa keukeunga ote Pu, te Pu-au, te Pu-whe-tongi, 0 tau, 0 tau-taii j 0 tau-piri, 0 tau-toro, te ahua o'te whare i noho ai, me nga Ariki 0 roto; i oti ia ia te whakahaere nga tatai 0 te ao, 0 te Po, kauwhauati ana e ia te ruiruinga, te horahoranga e Tane, 0 nga whetu ki a Rangi, 0 ratou tatai, 0 ratou mahi,oratou tikanga, me ngg turei-o-te-Rangi, a Herenuku a Hererangi, nga Pou 0 te Rangi 0 te whenua, i moiri ake ai ena hanga, mete awhio haere tonu i 0 ratou na takiwa; whaitohu ake ai a ia ki nga-wha 0 te atuao Rangi, ka ki ake ai, e whakataitaha haere katoa ana ano lioki ena; iki Marire ake a ia, e hanga houtia mai ana he Ao-hou i ko noa atu 0 " Te ika-o-te-Rangi." Ina hoki i puta-a-uira mai a Rehua i te Rua 0 Tamarereti a tau rawa mai Ite takiwa e nohoia mai nei; ko te ki-tuturu ake a ia ko nga hanga katoa e kitea ake nei ona whai-ahuatanga, e heke katoa atu. ana te rere, e hoki katoa atu ana kite Po, ki tona taunga tuturu ano, i te hoahoanga a Te kahuikore; I whanau mai te tangata i tona whaeatupuna i a Papa, koia ia ka hoki atu ai ano kia ia, ko te Tinana 0 te tangata te whare 0 tona Wairua, ko te Wairua te whare 0 te Hamano 0 te tinana, whai hoki, e hara i te mea, me mate ngatahi atu te Wairua, mete ha-mano ote Wairua. Ka huri aia kite ara tangata

nei, ko te ki ia e ia, no aua noa atu ka tangala-whenuatia ona Tupuna ki Te-ika-a-maui-nei, (mo te Ara-tu-whcnua tenei kupu, i uranga ai, ko Te Kahui maunga. IVIe Te Kahuikapua). Ko te tino 0 taua whenua i liuroa whakareretia atu e te Ru-horo-whenua-ta-maunga, mate iko ai te nuinga 0 te iwi, ngaro tonu atu a wharekura ma, Papakura ma. Nga Pu. nga take mete tuturu kura-wananga, nga taonga nunui katoa 0 mua. Ko nga tohu n taua whenua, koia kei nga moutere e pae mai nei i Te Pari-tai-tonga, ko Hawaiki, ko Tongatapu, ko Tongarerewa, ka tonga uru, ko Tongawhiti, ko Tawhiti, ko Whiti, ko Kuparu, ko Wawan-atea, ko Rangiateo, ko Hamua, ko Maunu, ko Manono, ko Aromanga Tane, ko Aromanga-wahine, ko Pakura, ko Tawara, ko Tutuhira, ko Rarotonga, ko Amanaia, ko Waerota, ko Tokerau, ko Aorangi, ko Matatera, ko Parohenga, na ko Te Nukuroa, (no Aotearoa nei). iNluri iho 0 taua koronga-whenua i te mahi a Te Tupua, eke rawa ake nei ki Aotearoa, na, kua ngaro ngaro atu ano etahi 0 nga Moutere, a kua Eaea ake ano etahi. Haere nei, haere nei, na wai, a, ka torotorona mai ano Te Mukuroa nei, Rokohanga mai, ko nga morehu, e noho oho noa-iho, a kote tuhono-tanga ano ia 0 enei iwi i ana rote ano ona mata iho. Mai i tena, i torotorona tonutia mai konei, e era wehewehenga 0 nga Moutere, a, i lieke atu ano etahi i komei, kite toro atu i 0 reira; ko nga tira whakamutunga mai, i 11 mai ki konei i era whakatupuranga, kotahi te kau ma waru atu. Ko ia nei, e mara! etahi 0 nga take ara whakahaere 0 tenei iwi, tena atu te pae nei, te roanga atu 0 nga kupu whakamarama. He kupu whakamutunga ake tenei, tera ano, kite raea ka ata whakahonohonoa mariretia, ki runga ano kite tikanga, nga ara me nga tatai 0 te iwi Maori, 0 tua mai, ka waitohungia a ponotia ki kona te tino tikanga 0 tenu mea 0 " To Putaketanga mai, 0 tenei hanga, 0 te Tangata." Na Hark Hongi, Te Hawera, Taranaki. (He mea whakamaori mai i to te reo Pakeha, 1 whaka-utua atu ai, taua kupu a Tf. Tirikia, whakatere mo nga tataiwhakapapa a te iwi Maori, H. H.)