WHAKAMARAMATANGA.

Huia Tangata Kotahi, Issue 18, 2 September 1893, Page 2

WHAKAMARAMATANGA.

MO TE TURE HOKO, WHAKAWHIWHI WHENUA MAORI 1893.

E Whakaatu ana te Matua Korero i te nui rawa o te Whenna Maori kei Aotearoa e whitu rau miriona eka kei te takoto mangere, kei te takoto mahi kore, a notemea ko te tino mahi pono mo te whakahaere i nga whenua takoto kau o te koroni he tango he tuku i aua whenua i runga i tetahi tikanga e puta ai te pai ki nua iwi e rua. Na reira e tika ana Ida hansa etahi tikanga hou hei tango whenua kia taea ai te wjhakanohonoho,. ta te mea ko te whakahaere hoko whenua inaianei e ahua ture kore ana, e kore ano e ngata te hiahia tne nga tono whenua i raro i aua tikanga tango whenua Maori, koia i tika ai kia mahia he tikanga ke e tere ni te tango, te whakahaere whenua Maori i raro o nga ture Whenua o te Koroni. Na mo ugamahi ritenga otenei. Ture e meingatiae whai ake nei ara: Kia hanga tetahi Poari Whakahaere kia tokorima nga tangata, ara : 1. Te Tumuahi o'nga Kai liuri. 2. Te Komihana o nga Tan ke. 8. Te Komihana o nga Whenua Karauna o te takiwa e takoto ana te whenua e meingatia ana kia tnngohin. 4. Ko te Meam Maori o te Paremete. Mo te Takiwa Pooti e takoto i.ei te whenua ka tangohia ra i raro o tenei Ture. 5. Kia kotahi te tangata Maori whai paanga. Ma tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti e whiriwhiri i roto o tetahi rarangi ingoa tangata, he mea whakaingoa e nga mema toko rua o te Kaunihera, o te Whare o Roro mnei e tu ana hei mema mo te Ture Maori. A ka kiia tana i whiriwhiria nei he Komihana Maori. Kia tokowha nga mema o te Poari hei koarama mete whai mama hold kite whakahaere i nga mana katoa o te Poari. Ma Te Kawana e whakaatu te wahi me te wa e noho ai te Poari i raro i nga ture .whakahaere. Ko teTumuaki o nga Kai liuri hei Tumuaki mo te Poari h~ei upoko mo nga huihninga katoa, mehemea e ngaro ana ia, heoi ma te Komihana o nga Wherua karauna o taua takiwae whakahaere. Koia hei tiamana, erangi kia rua nga pooti ma

te Tiamana, ko te pooti huri me r.e pooti whakatau. Ka ahei te turaki te Komihana Maori e te Kawana i roto o tona Kaunihera, a i te rnea kawhakakorea taua tangata. Ka mate ranei ka whakamutu ranei i nia. Ka taea e te Kawana te whakatu i tetahi tangata maori whai paanga hei riwhi mona. Nga ture whakahaere mo te Poari, ma te Kawana e hanga. Heoi te moni e utua ki ntca mema o te Poari, ko ii ratou moni anaks e pau ana : runga i nga haereere tanga, haunga te Komihana Maori, e ahei ana te utu ki aia te moni kaua e nuku atu i te £IOO mo te tau apiti atu ki tona moni i pau i nga haereeretanga. Ko nga moni katoa mo enei tu mahi me pooti e te Paremete. Ka whai mana tenei Ture i roto anake i nga takiwa whenua Maori e pannitia ra e te Kawana i roto o te Kaunihera ia wa ia wa, me kahiti marire te nui o aim takiwa, a ka ahei te Kawana ki tewhakakore, kite whakatika kite whakarereke ia panui e maharatia ?, ia he tika. I te mea ka panuitia aua takiwa whenua ka whai mana te Kawana. mo tu taha Ida Te Kuini kite tango i ena atu whenua Maori, Heretitanieta ranei mo runga mo nga mahi whakanohonoho mete tuku hold i aua whenua kua tangohia nei i raro i "Te Ture Whenua. 1892." I te mea ka kitea e te Kawana e tino pai ana i runga i te mahi wkakanohonoho kia tangohia tetahi whenua. poraka. wahi ranei ahakoa whenua Maori, heretitemata Maori ranei Ida whakahaerea kia tukua i raro i nga ritenga, o " Te Ture Whenua 1892," ka whakahaua e ia te Poari kia tuku ripoata mai ki cia penei ava:— (1.) Mo te ahua o te whenua e hiahiatia ana kia tangohia. (2.) Mo ts ahua paitanga mo te maid whakanohonoho, tuku hold. (3.) Te utu e rite ana, ko taua utu he meawhakarite e nga tangata watea tokotoru. Kotahi he mea whak-tu na nga tangata Maori whai paanga kite poraka e tangohia ana. a Id te kore raton e whakatu i tana tangata ma tetahi Tiati o te Flupirhni Kooti e whakatu he tangata a ko te tangata tuatoru, ma nga tangnta tokorua o runga ake nei e whiriwhiri e whakatu ta raua i pai ai. I te mea ko nga targata whai paaiica kite poraka e tangohia ana. he tamariki. he porangi. he pewhea ranei, ma tetahi Tiati o te Ifupivimi Kooti e whakatu tetahi Kaiwhiriwhiri utu mote taha kiaia i runga i te bono a te Minita, a i te mea e tangohia ana he whenua herititemata ma tetahi tangata whai paanga ki taua whenua e tono ki tetahi Tiati kia whnkaturia tetahi Kaiwhiriwhiri utu. Ko te utu ka w".:.- , kataua e nga kai whiriwhiri, e e.ahi t<>:<'.>;-ua ranei o"ratou, ka kiia koiana r.* uiu kua tuturu a te Poari m\i te wh.-nua e tang ihia ana. Me tuhituhi nga kai whi:i,vhiri utu i mua o ratou whirl whiringu i tetahi kupu whakaari ka whiriwhiria e ratou te utu i runga i te ngakau tahi, i te tika mete pono. I te mea ka puta te ripoata o te Poari ka tuku whakaatu te Kawana i roto o tona Kaunihera ki nga tanga'a whai naanga ki tetahi whenua heretite.::ata e korerotia ra i roto o taua panui i roto i nga marama e ono i muri o te panui tuatalii o te Kahiti. kia tahuri kite:—•

(1.) Hoko kite tuku i taua whenua kia Te Kuini mo te utu kua whakataua e te Poari. (2.) Me whakaae ranei kia riihitia i raro i nga ritenga o " Te Ture Whenua 1892." Me tuku atu te whakaatu ki nga tangata whai paanga kite whenua, erangi e kore e whakahuatia a ratou ingoa otiia ka whakahuatia te iugoa o te whenua me tona ahua kia mohio ai nga tangata whai paanga ko ta ratou whenua rawa te wahi e tangohia. Me whakahua te pan'ui ra, (1) i te ahua o te whenua, {2) ko te utu kua oti te whiriwhiri, (3j te roa o te ,wa e waiho ana hei whakaaronga. ma nga tangata whai paanga mo te tuku whakarere ranei, (4) te ingoa o te tangata hei tukunga mux ki aia te kupu whakamutunga a te hunga whai paanga mete wahi mete wa e lu ai te pootitanga. Ma te Kawana anoe whakarite te tangata me te wahi e lu ai. Me panui tonu i roto ite Gazette mete Kahlti taea noatia te ra e tu ai te pooti tanga, me panui hold kite reo Ingarihi mete reo Maori ki roto ki tetahi Xupepa e parehitia ana i roto i te takiwa o taua poraka ia mamma, ia marama. Mehemea e mohiotia ana nga ingoa me nga kainga o nga tangata whai paanga. Katukua atu kia ratou he kape i> te panui i roto i te reta, he mea rehita marie, otira e kore e waiho te korenga e tuku atu he panui hei take whakahe i nga whakahaere mo taua whenua ra. Me whukahaere te pootitanga i raro i te ahua me nga ritenga ka whakaaturia e te Kawana. Ko taua whakaatu, me reo Pakeha me reo Maori hold, me haina nga tangata i whai mana tonu hei kai titiro i aua hainatanga. Ma nga Kaiwhaka Maori e whakamarama ki ia tangata e tuhi ana i tona ingoa te ritenga o nga pukapuka me tuhi tuhi hold e, taua Kaiwhaka Maori taua whakaatu i te pono o tana whakamaramatanga. Ka mana tonu taua pootitanga ki runga ki nga tangata katoa e whai paanga ana ahakoa he tamariki he porangi pewhea ratou, mehemea koa kua uru te nuinga o nga tangata whai paanga nie te wahi nui o te whenua ki taua pootitanga i nga keehi kua oti te whakatau te rahi o nga hea, a kite mea kaore ano Ida oti te wehewehe nga hea, heoi kei te pooti o te tokomaha te tikanga. Me uru nga kaitiaki mo nga tamariki me nga porangi me era atu tangata ki r.ga po>titanga ahakoa pewhea te ritenga o ta ratou mahi tiaki. Mehemea ka pooti nga tangata whai paanga kite hoko kia Te Kuini heoi ka ahei te Kawana i runga i te Ota o te Kaunihera kite whakaatu kua whakapumautia tau taua whenua kia Te Kuini a kuawatea tonu taua whenua i nga here me nga taumahatanga katoa a ka kiia he whenua Karauna a ka taea hold te tuku tonu i raro i '* Te Ture Whenua, 1592." Ka ahei te rehita taua Ota o te Kaunihera penei, ara : (a.) I roto i te Tari Rehita Tiiti o te takiwa Karauna Karati e takoto nei taua whenua. [b.) A i raro hoki i te Ture Tuku Whenua mo nga whakahaere mo era atu whenua kaore e rehitatia etahi atu whakahaere mehemea e hara i te mahi o te Karauna. Mehemea ka tuturu te Kupu a nga tangata whai paanga kia hokona kia whakapumautia taua whenua kia Te

Kuini mo te utu kua oti te whirivvhiri e te Toari, ka utu a, taua moni ki taua hunga i raro i nga ritenga o tenei Ture inai ano i te ra o te Kaunihera me utu he inatarete he paiheneti i te tau taea noatia te ra e puta ai taua moni. j Mehemea ka tuturu te hunga whai paanga, me riihi te whenua me panui paanga e te Kawana i runga i te Ota o te Kaunihera he whenua Karauna taua whenua engari ka eke mai te tikanga Tiaki mo te taha ki nga Maori whai paanga tuku iho tci a ratou uri, a ka ahei te tuku i taua whenua i runga i te riihi i nga ritenga me nga whakahaere me nga tikanga katoa o " TeTure Whenua 1892"," poha me nga whenua Karati e whakahaerea nei i raro o taua Ture. § Mehemea ka tuturu te kupu o te hunga whai paanga Ida riihitiataua whenua,ma ie Poari e whiriwhiri i tetahi wahi rahi o te whenua hei whakaea i te moni tora e pau mo te ruritanga o taua whenua, a ko taua wahi ka kowhiria nei ka tangohia i roto i te nuinga o te poraka, ka whakaputnautia Ida Te Kuini. A ko te toenga katoa o taua whenua me riihi i raroi "Te Ture Whenua l.S'.)2.'' pena me nga Wheiuni Karauna. Konga lieiti me nga Taake in a te hunga e noiio ana i runga ; aua whenua e ir.u, a ko te tino nmni e putu mai ana me hoatu Id te hunga whai paanga e kore e kowliakiria tetahi wahi i raroi "Te Ture Taake Moni 1891." Mehemea he Whenua Maori te whenua, ka ahei te Ka.vana kite tohu kite Kooti Whenua Maori Ida kiinihia te whaitaketanga a kei reira ka tahuri tonu te Kooti ki taua whakahaere i raro i nga ritenga o\ l, TeTnre Kooti Whenua Maori, ISSU." I te raea ka oti te whakatau e Te Kooti te take o nga Maori, heoi hei reira atuai nga ri enga o tu Ture mo nga heretitamata Maori. Ma nga Maori whai paanga e utu nga moni e pau ana mo nga whakawakanga'. E kore e tangohia i raro o tenei Ture tetahi wahi whenua e turia etetihi Pa Kainga Maori, Mahinga kai ranei e nohoia tuturutia ana, eranga e kore e pa tenei kupu mahinga kai ki nga whenua kua ruia kite karaihe, ma te Kawana e whakatau nga ' ritenga o tenei kupu whenua mahinga kai. Nga Maori kaore kau lie whenua hei nohoanga hei oranga mo ratou a kua hoko ratou i o ratou hea whai paanga Ida Te Kuini, ka ahei te Kawana kite rahui mo ratou etahi wahi e whakaaroti i ana e ia te tika hei oranga mo ratou engari mekowhaki te utu o nga wahi ka rahnitia nei i roto i te moni topu e utua ana mo te hokonga o te whenua, me tamgo ranei e te Kawana tetahi wahi Whenua Karauna. Ka kiia ko te whenua e rite ana mo ia tangata, mo ia tangata Ida Ruatekau ma rimaeka whenua pai rawa. Kia Rimatekau whenua ahau tuarua, ara he whenua ahua tupuhi. Kia Kotahi rau eka whenua tuatoru ara whenua tupuhi. Ko nga whenua e rahuitia peneitia ana ma nga Maori, ka ahei te whakatau ki nga Maori i raro i nga here me nga ritenga e maharatia ana e te Kawana. Ma te Kawana ranei e whakatau aua whenua ki tetahi ropu whai mana i raro o te ture kite whakahaere i nga Rahui Maori. I te mea kaore e riro taua whenua kua tukua kia riihitia i roto i nga marama e ono i muri mai o te Ota o roto o te Kaunihera ka, ahei kia whakaputaina e Te Kuini ki nga tangata whai paanga. te

inatareti i runga i te ritenga kia wha pauna mo te rau i te tau i runga i te utu o te whenua mo te wa katoa kaore e riro taua whenua Ko taua utu me whiriwhlri i runga i nga eka mete ahua ote whenua mo tona utu kua oti te whakatau e te Poari i te whiriwhiringa tuatahi. Ko aua moni inatareti ka utua nei ki nga tangata whai paanga, ka waiho hei punga hei moni tuturu ki runga kite whenua, a me tango enei moni i roto i nga moni e puta mai a te wa e riro ai te whenua i muri i runga i te riihi i te hoko tonu atu ranei. Mehemea ka whakataua e te Poari te utu e rite ana mo taua whenua i runga i te ahua toputanga, a ka ara ake he tautohetohe mo taua wh'riwhiringa utu, heoi ma te TialiTumuaki o Te Kooti Whenua Maori e whakatu i tetahi kai whiriwhiri ke, ma ha atu ranei i runga i te tono o te Minita, i ranei i te tono o tetahi tangata whai paanga whai take ana ki taua moni mehemea kua riihitia te whenua. Ka ahei te Kawana, ah:ikoa tera etahi tikanga ami pewhea ranei, whai kupu tohutohu kia hoatu tetahi wahi o te moni e puta n:ai ana mo aua hoko, riihi ranei kite Kaitiaki o te Katoa ki aia takoto ai a maiia e whakahaere i runga i nga ritenga e paingia ana e te Kawana a ma te Kawana e >vhakakore, e whakatika, e whakarereke aua ritenga whakahaere. Ka ahei te Kooti Whenua Maori i runga i te tono o te Kawana, o tetahi Minita ranei, o tetahi tangata ranei ewhai keienie aaa kite whakatau i nga hea me nga whai paanga tonu. Xga num.' topu, moni reti, pewhea ranei, v. tka ana kia utua ki tetahi tangata, tama.iki, porangi, pewhea ranei, ni3 hoatu kite Kai Tiaki ote Katoa, a mana e hoatu etahi wahi o taua moni hei oranga. iei whakaakonga hei pewheatangar.mei mo taua tangata i kitea e te Kai Tiaki o te Katoa te pai. Ko nga tikanga o te " Ture Hoko When'ia Maori, 1892." e uru mai ana ki tenei haunga ia etahi tekiona ara mehemea kahore e rereke ana nga tikanga o taua Ture. K> nga panuia te Kawana i roto itona Kaunihera o nga panui e whahahuatia ana i mto i te tekiona 7 o tenei e tono ana i nga Maori whai take kia pooti ka pena alio te mana mete mana e tukuna ana ki tetahi panui a te Kawana i roto i te tekiona 16 o te Ture huihui otiia ka timata tona mana i tepanuitanga tuatahi ki roto i te New Zealand Gazette. Ko tetahi moni topu e tika ana kia utua ki tetahi Maori ki tetahi tangata ranei i raro i te Ture ka ahei mehemea e whakaae ana te tangata e whai take ana aua moni me utu ia kite tipenetua haunga te moni i whakaputaina i raro i te Ture huihui. Ko tetahi Maori whai take ka tekauma whitu ona tau ka kiia hei whakaritenga mo nga tikanga o tenei Ture kua tino kaumatua ia, a ka ahei e ia te mahi te whakahaere i nga mea katoa e tika ana kia mahia e te tangata kua tino pakeke. Ko te whakaaetanga e tetahi tangata ehara nei i te Maori kahore e hianiatia hei whakamana i tetahi pootitanga ki tetahi mea ranei i mahia notemea kihai i turia tetahi pooti ki tetahi tukunga whakarerenga atu ranei kia te Kuini i raro i tenei Ture. Otira ka tika ano kia utua ki taua tangata nga utu ona paanga a mehema kihai i rite te whiriwhiringa o nga utu ma tetahi Tiati o te Kooti Hupirimi e whakatau.

Ka ahei tetahi Ota i roto i te Kaunihera ahakoa etahi atu pukapuka e rihita a ka mana taua Ota i runga i era atu pukapuka ekore ano hoki tetahi kupu mo te mana o taua Ota i roto i te Kaunihera i hanga i raro i taua Ture e ahei te whakarereke. Mehemea e turi ana tetahi tangata e whai take ana ki tetahi inoni e tika ana kia utua ki aia i raro i te Ture, a kahore ranei e tono kia utua aua moni ki i.:a i roto i nga marama 12 i muri iho i te ra i tika ai kia utua ki aia, mehemea ranei kahore e mohiotia taua tangata kei te ngaro atu ranei i te koroni ka ahei aua moni te utu kite Tari Tiaki ote Katoa, a ka ahei ano hoki te Kaitiaki o te Kctoa te tuku atu i aua moni i runga i te huarahi i whakamana, e te tikiona 10 o " Te Ture Whakatikatika i te Ture Tari Tiaki o te Katoa, 1891." Ko aua moni, hua ranei e puta mai ana i aua moni ka ahei te utu ki tetahi tangata i ki ai tetahi Tiati o te Kooti Whenua Maori e tika ana kia riro i aia aua moni a ka mana tonu taua whakamananga. Kei a te Kuini tonu te mana i runga i nga tangata katoa kite hoko i tetahi whenua Maori i tetahi herUitemnte ranei i waho o tetahi whenua i panuitia, a mehemea e whakaae ana nga tanjrnta whai take ki aua whenua kite hoko ki to riihi ranei me whakamntau e ratou ki te hoko kite Poari mete ki mai ano e ratou i nga utu mo te eka e hiahintin ana e ratou mo taua whenua tuku whakarere atu, nga utu ranei e hiahiatia ana mo te riihi i te tau, a mehemea. kahore te Poari e whakaae ki nga utu e tono n:ai ana o nga Maori i muri iho i te uitiing i. a nga utu o taua whenua ka ahei e nga Maori whai take te tuku i te whenua i kiia mai . kia hokona, kia riihitia ranei ki tetahi tangata ke atu. Mehema e whakaae ana ki nga utu i tonoa mai ka pa katoa nga o te Ture kite whenua i uru ki aua whenua e whakahaerea ra ano he whenua e tako-o ana i roto i tetahi wa e panuitia ana nga whenua.