PAREMATA MAORI.

Huia Tangata Kotahi, Issue 11, 27 May 1893, Page 3

PAREMATA MAORI.

Waipatu, Nepia, Mei 9, 1893, E hoa e te Maataniho Roia. Tena koe he whakahau atu tenei na matou ki a koe me tino kaha koe kite mahi i te raruraru mo Wairarapa nioana i roto i te Hupirimi kooti i raro i te niana o te Tiriti o Waitangi me era atu luiaralii e mamma ana i a koe liei tautoko i te keehi e tika ai te tahu ki nga maori. _ Koia matou ka tino wliakakaha atu nei ka tino tautoko niwa kia whakapaua e koe tou kaha kia pitta i a koete ora ki tou iwi maori. A kite puta hoki i a koe he ora mo tou iwi maori i runga i tenei keehi e whakahaerea nei e koe, a tera eputa i tenei kotaliitanga lie Honore ki a koe. A tera ano hoki tehei kotaliitanga e whakawhiwhi i a koe ki etahi keehi ke atu penei me ta au e whaka haere nei. E hoa ahakoa he tangata matau koe kite Ture, e wliaimana ana matou i raro i te kotaliitanga o nga motu erua nei meera atu motu e tata ana ki enei kite tohutohu atu i a koe kia kaha to wliakahe i te Ture Poari o te tau 1890 no te mea kiliai i Panuitia taua Ture kite iwi maori i mua atu i te mahinga i taua Ture, i naia nei e tino matau ana matou i inahiu taua Ture hei tinii i te Tiriti o Waitangi a kia liaere ano hoki tau mahi i raro i te Tiriti o Waitangi e ki nei kia matou ano te mana o matou whenua, o a matou moana Waitai. Ma a matou roto me a matou motu Xgaherehere, me a matou taonga katoa Heoi Tena koe H. P. Tunuiarangi H. M. Tawhai H. Taare Tikao Pika : E tono atu ana te kawjinatanga kia whakaae tia niai kia tu he mema nionga iwi kaore i haina kite kirihipi, penei me waikato ma nei, i te mea e tvahi ana tatou i tenei mahi mo katoa ote motu nei. . Pirimia : Ka wh-'ka takoto ria te Ota Pepa ate kawanata nga ko ia tenei nga mea e hia hia tia ana kia whakapaua nga moni. Te ota Pepa Tuarua a Te Kawanatanga. • E whakaaro ana tene i kawanatanga, kia whakatakotoriaatu tenei ota Pepa, kite aroaro o ii|ja mema Honore kua liui mai nei kite M aipatu ite Tau 1893, hei whakamarama ite tino hiahia o tenei kawanatanga e taea ai nga inahi katoa, e whakamana ana e nga Runanga Honore e rua o tenei whare, arakoia tenei. 1. E rua nga Pire, kote Pire tono mana, kia takamai kite Iwi Maori te mana kawanatanga, hanga Ture mo ratou me o ratou whenua. 2. Pire arai atu ite hanga Ture ate kawanatanga, me nga komiti pakelia, ratou ko nga Roia, e mea nei kia murua nga whenua Maori kia waiho kote moni anake ki nga tangata wbai whenua, e taea ai enei Pire e rutuma, te moni £o°. * S. E tika ana kia tiakina e nga matanranga nunui e whakaae ana kite tautoko i enei Pire, e taea ai tenei e tatou, mate moni £2OO. 4. E tika ana kia tukua kateatia nga take katoa i whakanianaia e nga Runanga Honore o tenei Hui kia Perehitia," kia takoto Paipera i roto i tetahi pukapuka, kia 1,000 aua pukapuka, e taea ai tenei, mate moni £3O. 5. E tika ana kia whakaaro nui nga mema Honore o tenei Hui, mo nga waea me nga upoko kuini, mo nga mahi a tenei kawanatanga, mate moni ka taea £25. 6. Nga mahi katoa e tika ana mote Tari ote kawanatanga, te utu £25. 7. E tika ana kir whakaaronui tia e nga meuia Honore o tenei Hui, kia whakatutukitia te mahi haina o nga Kirihipi ma te moni tenei e taea ai £2OO. 8. Nga tono a nga Iwi mo tenei kawanatanga me nga Rangatira ote komiti whiriwhiri o nga whare e rua, e tae ai tenei mate moni £IOO. 9. He mea tika kia whakaritea he karaka tuturu, mo tenei kawanatanga, te utu £52. 10. Me whakaatu mai, e nga mema o nga takiwa I'ooti o nga motu e rua ki tenei kawana-

tanga, nga Poutapeta e tika ai nga reta, me nga waea kia rat on. 11. He whakaaro ana te kawatanga, meher mea kaore. ano i oti i te kawanatanga o Mangakahia, etalii Hiri, kia rua mote wliare Ariki, mote whare o Karo, e tika ana kia whakaotia enei Hiri e tenei Hui, te ahua, me nga tuhituhi o Runga. . * 12. Te Huihuinga o nga moni katoa e taea ai enei mahi te whakaoti £682. K. Kiwa : E tautoko ana ahau i te ota l>epu, heoi te mea e uaua ko te whawhatanga iho kite pakete. H. Tomoanu : Mo te nioni £682 nei mawhea atu i nga korero kua korerotia i mua ake nei, kiia iwi, ano tana moni tana moni, ko taku titiro mo tenei korero ko Wairarapa me Heretaunga nei e uru ki tenei korero ma tenei ara anake ka tere ai te puta o tena moni. Pika : Kua takoto te tono a te kawanatanga kia whakaetia he tunga monga iwi kaore i haina, penei me wharekauri me Waikato tae atu hoki ki Parihaka. K. Kiwa : K tautoko ana ahau i tene korero. H. Tomoana: Kaore ahau e pai, engari me tuku nga pukapuka pooti kia ratou, ka kore ratou e pooti mai e taea hoki e tatou te aha. Pika : Konga mea e pai ana kia hoatu he nohoanga monga, iwi i waho me ki mai Ae Paahitia ana. Nukuhia te whare mote 7 p.m. Pika : Ko te motini a Tamahau hei korero i naianei, ara kia tirohia te wahi i mataku ai nga iwi nei i te kirihipi. Tamahau : He mea naku mote mataku 0 nga iwi nei, ko te Tiriti e rereke ara i te kirihipi. E mea ana te kirihipi kite kotahitanga o nga whenua, na tenei ka kore ahau e haina me ata titiro te kirihipi a ka hoatu he kupu menemana monga kupu e taikaha ana a me pene ite menemana " Kiia tangata ano tona whenua tona whenua." Ma tenei ka marama te haere mai a te tangata kite kotahitanga. E hiahia ana ahau, kia whakamanaia nga pukapuka i hainatia e R. Wharerau raua ko H. Moetara, ko te whakaupoko onga kirihipi kaore i mabia atu i konei, a kite kore e menemanatia kaore rawa ahau e pai kia haere atu te kawanatanga ki Poneke, ko tetahi mea kaore i pai ki au, ko te ingoa o nga Roia 1 roto i te pukapuka whero o tera tau. H. Tomoana : He whakamihi tonuake kinga korero a Tamahau. He moumou noa ta tatou korero i tenei korero, ko tona whakaaro e mea ana ia kia tu tonu te kooti whakawa whenua maori. Mange Hori: Mehemea he mate i te kirihipi me haere i te ara ora, a me menemana te kupu mate. Mangakahia : E tautoko ana kia" korerotia te upoko ite kirihipi, otira me ata korero mai ite tautahi ka korero ai tatou. Pika : Ka panuitia atu te upoko o te kirihipi kia rongo koutou. Tamahau : Ko tetahi o nga mea kaore i pai ki ahau kote rironga o te mahi ture monga whenua ite kawanatanga. H. Mangakahia: Ko tenei whakaupoko na nga meniii katoa i mahue iho i waho, He nui nga mahinga, mo te mataku i te kawanatanga, he aha i matakutia ai, ko ta tatou mahara he maha i tetahi ture e man mai ai o tatou whenua kia tatou, kaati ko te kawanatanga i roti i te kiriipi, he tiaki noai o tatou whenua ka taea noatia e te pakeha te haere mai a te mahi i tana mahj i hiahia ai kite mahi, mehemea kite kore e tiakina e te kawanatanga. E kore e taea e te kawanatanga te

mahi i tana mahi kite kore koutou. e pai, mote kupu mana i roto i to kirihipi e mea ana, mo te tangata tae situ kite whenua, kaati ena. Mo to kupu monga Roia i roto i te pukapuka whero. Konga Maoh ano kei te ki, kanuito ratou mate i nga tureote Pareinata ote koroni, kaore nga pakeha e ki mai Ae, koia i mau ai te insoa o enei, tangata ki roto i aua pukapuka, ara koia ena nga ingoa o nga Roia e mea ana kanui te . mate o nga maori i runga i te kooti whenua Maori, kua marama mai koutou i naianei kei to pai katoa riga kupu o te kirihipi, a kia marama hoki ta koutou mahi mai i o koutou mahara mo tenei take. N. Haari: Ko enei ano aku kupu i hopu ai, konga mea i kitea nei e te mema o Wairarapa. £ tautoko ana ahau kia korero tenei motini, kaore tahi he mana 0 teijei kirihipi i te mea kaore i puta atu 1 roto i tenei whare, ara o nga mema, no muri ke, kaore tahi ehe ana te haina tuatahi. Me tu mai aH. Mangakahia ki te whakaatu mai i te kore mana o te haina tuatahi. H. Mangahakia : Mo te haina tutahi, kotahi ano tangata na ana i haina etahi noa atu, no runga i tenei tikanga ka kitea kua kore e. tika. a ko enei pukapuka kaore e mana i runga i tikanga nunui. N Haari : Kaore ahau e marama ma tenei e kore mana ai. Pika : Kua hinga a korua korei o i tenei na, a te mea kotahi i haina- noa atu etahi. Toroawhiti : Na enei kupu oku iwi i kore ai e kaina. H. Paea : Patai, hei aha i hainatia ai te kirihipi ? Pika: He mana nui no onei. H. Paea: E takotoke ana te Mana me te kirihipi, ko te Tiriti kei te mea, kiia tangata ano tona whenua, tona whenua. Te hokonga atu kua pa te mamae kinga mea no ratou nga whenua. Pika: Kei te haere tahi te mana mete kirihipi. H. Makoare: I pakaru toku iwi i runga i te kirihipi ara i enei kupu kua korerotia ake nei. Pika: Kua nuku te whare mo te 10 a.m. apopo. Hatarei, 6th, 1893, 10 a.m. Pika : Konga moni kei te aroaro ote whare i naianei kua tae kite £24 7s 6d. Kua tae mai te reta a te Pirimia, Tamahau, R. Aperahama, he mea mai kia nukuhia te whare i te mea kei te raruraru ratou. Tunuiarangi: E tautoko ana ite mea i haere tonu atu ratou ki Hehitingi i te po nei, a tera pea kua maru o ratou tinana i te haere tanga i raro i te po nei i runga i te kore waka mo ratou. H. Ropiha : E tautoko ana ahau i te motini. H. Ta. Wake: E tautoko ana- ahau ite motini. Pika: Ka nukuhia te whare mo te Mane 10th, 10 a.m. Mane 10th, 1893,10 a.m. Pika : Kua tae kite £26 7b 6d nga moni kohi, kua tae mai te reta & Te H. Tukino he whakaatu mai e hoki ana ia ko ona tamariki kei te mate kei Taupo, ko te ota pepa tuarua a te kawanatanga hei mahinga i naianei. Mangakakia: E motini atu ana kia whakatakotoria te pire a Heke me ta Taiaroa. Pirimia :Me neke te korero mete ota pepa tuarua mo apopo kia whai taima ai koutou kite titiro.

Pene Taui .* He motini kia, tukua mai te pire a Heke kia korero tia. Pika : Mehemea kei' konei kua korero tia. R. Wharerau: Kei te kawanatanga tonu, kaore he hiahia kia homai i naianei, kei ti taritaria haeretia ki:v > tata 'jtar nlutu o .te Paretata ka homai ai, : ko te inana kei te ota pepa a te kawanatanga. .. 11. Ta Wake: B mea ana ahau kia mo tuliake te pire, kaua e takoto i roto i te ota pepa. Me homai kia mahia. H. Paea: Me tono a Heke kia hui raua kote kawanatanga kite tirotiro ano i taua pire. ' , H. Mangakahia : E tino tautoko ana ahau kia takoto taua pire i naianei kia mahia, me tupato i muri mai, me rite katou o tatou mahara. kite tono kia homai. H. Tomoana : Me tuku teota pepa kia paahitia. Marumaru : E tika ana te tapoto o te Kawana tanga, ko te mana anake e tono nei ka kore e homai katahi ka panui kinga motu nei. Pirimia: E pai aha te korero a H. Tomoana E pai ana hoki te motini a.Mangakahia me ta Pene Taui, heoi ano te mea e whaia atu ana ko te kupu paahitanga kia maliia taua pire, kua tono te kawanatanga kia uru taua pire i roto i ta Taiaroa, kaati kaore ano kia tae mai, na rerra ka tono te kawanatanga. N. Haari: Ko ta tatou rakau tenei me mahi i te tuatahi kaore he matakutangn. H. Tomoana Jvia paahitia rawatia hei pire tenei ota pepa ka tika kia kore tatou. Pika: Ki au ko te mea kotahi kia.oti i te tuatahi ka mahi ai i to muri, otira i runga i to koutou mahara kia korerotia, ka hoatu kia koutou te whakaaro, konga mea e pai ana kia mahia te pire a Hake, a kia homai-,hoki ki konei me ki mai Ae (paahitia ana) konga mea e pai ana kia korerotia te ota pepa tuarua me ki mai Ae (paahitia ana J ko te motini a Tamanau mo te kirihipi i naianei. A. Kume: E rua nga take ote motini a Tamahau, (1) ko te raana tangata (2) mete mana whenua, a ko tona mea me unu ki waho, wahi iti kua riro atu ahau i tona motini. Mote take tuatahi—lnga tau maha kua pahure ake nei, ia tangata ano te mana o tona whenua o tona whenua, menga hapu, kia ratou ano te mana o tona whenua l&rati kaore e taea e tatou te pewhea nga whenua karati o tena iwi 0 tena iwi, no te mea kei a ratou ano te mana, no reira ka meatia kia riro mai te "mana tiaki" i ie kawanatanga a na reira ano hokt i kaha ai te Paremata ote Koroni ki tehanga ture mo ana whenua, 1 naianei ka penei ahau, ka hoatu taku tinaua me taku whenua ki raro i te kirihipi kaore e pai ko te tuana ki roto i ko te whenua, he pai ko ahau e riro ki te herehere ko te whenua ka mahue ih:» kinga. tamariki.' ka inoi atu ahau kia mau tonu tend kupu ki roto i te kirih'pi. Mo te take tuarua " mana tiaki," me gewhea it; ? ki taku mahara me tiaki. _ loia ano tenei ko te kawanatanga i roto i te Tiriti a Waitangi ra a e kiia ra e te 71 ote tau 1852, kia whai mana tatou ki te whakatu kawanatanga mo tatoa. Me tuturu tonu tenei rarangi ki ahau, mo te kupu " Era atu mea " e pai tonu ana. mehemea ka kitea e te kawanatanga telahi whenua kia whakapaitia, ka taea tonutia e ia te whakapai, engari kei a ia

ano te moni, ka pai te whenua, ka whakanmhia e ia te whenua a kia hoki mai rano ona moni i pau kite whakapai ka mutu te haere o te moni i a ia kau pua mai he ora mo tatou katoa i roto i enei kupu, kaore te mataku o nga tangata i te mea na nga kupu nei, e gari he mea no ratou kei uru atu ki roto ka katia ratou i runga i a ratou whakaaro huhun. R. Aperahama: E rua nga ahuatanga ote kotuhitanga ko te tinaua mete whenua. H. Paea: I mua e ora ana te mana o te Rangatira, i naianei kua hinga i te matauranga, Heoi anake te mea," hei tononga atu ma tatou ko te " mana " anake, kaore etahi atu mea. Paraone : He aha te pai ko te tangata ki roto i te whare ko nga paraikete ki waho, I runga ahau i Matakoropere i taku haina tanga kaati ka uru katoa mana ki aoto. Reweti: E tautoko aua ahau i ta Tamahau. W. Ngawhau: He pai ke ki ahau kia uru mai nga kupu menemana ki rote, kaore tatou e mate, engari konga iwi i mataku ka uiu mni. Porokoru: Mehemea he mahi iti te haina ka whakaae ahau kia hoatu enei kupu, a i te mea he taumaha na reira ahau ka mea kia unuhia nga kupua te mem a o Wairarapa nei Mangahahia: Mota RehaAperahama. He kupu tenei kua mohio kacoa noa iwi nei. He mea kia kotahi ite tuatahi ka whakatu ai te kawanatanga, kia mohio ai te tangata e pangia ana e te mate ki te mea hei tuninga atu mana, ko te Tiriti e mea ana kiia tangata te mana te tona whenua i tona wnenua. ko te 71 e mea ana ka mana tatou kite hanga kawanatanga mo tatou kite kore e paingia enei kupu, he mea pai kia mutu tenei mahi, me kore rawa atu. He mahi hou tenei kia tatou. a na tena, mea i tu ai nga kawanatanga o era atu motu. Na te ture i kaha ahau kite tu atu i mua i o koutou aroaro, ka haere tatou i runga i tenei tikanga ka puta ta tatou mahi, ka kore e kore e tae kite mutanga kua whakaaturia e 28 nga pukapuka kai te ngaro e pa ana kite taha maori, ko etahi kua kitea ko etahi kaore ano. H. Ta Wake : Ko te upoko o te liaimi tuatahi taku, kaore ano kia tae mai te kirihipi ki tooku takiwa, i te rongo noa ka purutia nga whenua ma te kawanatanga e tiaki kua matakei noa mai nga tangata. N. Patuawai E tautoko ana ahau i ta A. Kume konga mea e mataku kei katia 0 ratou whakaaro, kaore ahau e mataku 1 tenei kawanatanga, kaore tahi ona moni hei hoko i o tatou whenua. W. Kaitaiu : Me homai kia 2 haora moku, kaore rawa a te Aarawa e pai kia haina ratou ki tenei kirihipi, te kupu a taku iwi tae atu kite Aupouri, kia kauu e haina kite kirihipi, ka rite i tenei hui kia kore te kirihipi, ka tango ahau i te haina a Raniera Wharerau. Pika: Ka nukukia te whare mo te 2 p.m.