NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 8 TIHEMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

Hawke's Bay Times, Issue 1635, 8 December 1874, Page 455

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 8 TIHEMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

NGA PAKEHA I KITE TUATAKI I TE WHENUA NEI. He tini nga korero o enei ra, a nga uri o nga tangata i kite i nga Pakeba, i nga ra i u mataati mai ai kite whenua nei. He iwi Maori e ki ana ko Mariao te Pakeha matamua nana i kite te whenua nei a be iwi ano e mea ana ko Kamu Eori, be iwi ano ko tana Pakeha, he iwi ano ko tana Pakeha. A he iwi ano no te motu nei e mea ana, he haere mai ta te Pakeha kite whenua nei, he mea i haere mai ai, kia riro maana ma te Pakeha. E mea ana matou, he tito kau ia nei tenei kupu o aua tu tangata. Heoi ra me mahi i nga korero i waiho iho ai, e aua Pakeha na ratou nei i kite a Pakeba i te whenua nei. E roa enei korero, ahakoa, ko te kite a nga Maori i nga korero, me nga mabi a a ratou tupuna i nga ra o te maitai ki ano i noho a whenua i nga motu nei, ara i nga ra i noho a kaipuke tonu te Pakeha i te moana. He iwi rapu rapu te Pakeha i nga mea ngaro, ahakoa i runga i te rangi i nga wbitu, e tae ana tana rapu ki era, a e rapu ana ano aia i nga mea o te whenua, a i nga whenua hou ano hoki. I nga ra o mua, i nga ra ka korero nei matou, ki ano etabi whenua o te ao nei i kitea, a ki ano te Pakeha i tae noa ki reira. 1 aua ra kua tae te Pakeba ki Haina kite whenua hanga Ti. Otiia kahore ano i kitea e te Pakeha te mutunga mai o taua whenua. A i aua ra ki ano nga kanohi o te Pakeha i tau noa tana titiro kite moaua e nohoia nei e nga tangata o nga tini moutere o tenei wahi o te ao. Otiia i mea tetabi Pakeha i aua ra i te tau 1400 he moana nui ano kei te taha ki tua o taua whenua o Haina. Takoto nei, takato nei taua kupu, a no te 25 o Hepetema i te tau 1513, i kitea ai tenei moana e tetabi Pakeha ko Pako Nunaka Ti Parappa nana i kite. He rangatira Paniora taua tangata. He tini nga iwi o te ao nei i rapu haere mai i enei whenua, koia matou i mea ai, i nga wa o te pukapuka nei e penei ai ta matou kupu Pakeha, e bara taua kupu Pakeha, i te mea no te Ingirihi taua tangata. Kahore he Pakeha, ara he tangata no nga iwi nui o te ao, e bara i nga iwi Maori o nga tini whenua nei. He whenua ano a Nota Amerika, e nohoia nei e Te Merikana. He whenua nui rawa taua whenua. A he whenua ano, a Hauta Amerika; he whenua tino nui rawa ano hoki, e nohoia ana taua whenua e nga iwi o reira ano, a i ahua Maori te ahua ki ta te Pakeha titiro. Te take i kiia ai aua whenua, ko Nota Amerika, ko te Amerika kite hau raro, no te mea hoki kei te taha kite Hauraro taua whenua. A ko Hauta Amerika i kiia ai ko Hauta Amerika, kei te taha ki te tonga. Otiia e tubono ana aua whenua; he notitanga iti nei te wahi whenua i bono ai tetahi kite tahi. Te ingoa o taua wahi, ko " Te notitanga o Teriana" a ko tetahi pito o taua noti e ahu ana kite marangai, ko tetahi pito e ahu ana kite auru. He moana tetabi taha, a i u mai nga kaipuke o taua tangata a Parapoa ki te hau raro o taua notitanga. Heoi ki auo te Pakeha i kite mai i te moana i tetahi taba o taua notitanga. Tena e u mai taua tangata ki uta, a e haere mai ki te tuawhenua, a eke noa ki nga pae maunga o tau notitanga. Ara e bora mai ana tetahi moana nui i tetabi taha ano, i te taha kite tonga o taua notitanga, ano he tapau e horahia ana. He tirohanga mai nona kite taha kite tonga, a kite mai ai i taua moana, ka ki aia koia ano ko •• Te Hauta Hi" ara ko te moana ki Te Tonga. A ko te Hautu Hi te ingoa o te moana nui o tatou e noho nei. Otiia kihai i mohiotia i aua ra, koia nei ano te moana e tae rawa ana ki Haina, kite whenua Ti. A kahore i tino mohiotia e, he tino moana nui tenei moana ia tatou nei, kia tae ra ano ki nga ra o Matereni i te tau 1521. A nana, i rere ana kaipuke mai ano i Haina, a tae noa ki nga Moutere ki Maruka, a nana ikiia ai tenei moana he tino moana nui rawa. Otiia, ko nga kaipuke, rere atu i nga tini whenua o nga iwi o te ao nei atu ano i o ratou whenua ki Haina. Kahore kau, he mea kotahi o ratou i tatata mai ki tenei whenua ki Niu Tireni. He mea hoki ko te ara o ratou e rere ai, kei tawhiti ke atu i te whenua nei kite taha kite hau raro, koia te taea mai ai akonei. Engari etabi o nga motu i reira i kitea e ratou, a Hawaiki, a Whiti, me etabi atu o aua Moutere. Otiia kotahi o ratou, ko Huina Panati, i mea, i tae mai ano aia kite whenua nei i te tau 1576. I mea hoki taua pakeha Paniora, i rere mai aia i Hauta Amerika, a kotahi marama ona e rere ana, i rere hoki aia, e ai ko tana kia kite whenua aia, i rere aia kite Tonga whaka te auru, a tupono noa aia kite whenua. He whenua pai ki tana titiro, a he iwi kiritea nga tangata o taua whenua. He kakahu pai nga kakahu, He kahu i whatua ki tana i kite ai. A e ki ana matou ko te whenua nei ko te Ika a Maui te whenua i kitea nei e taua tangata. Kia roa noa atu nga tau i muri mai o Panati i kite nei i tenei whenua. Ka rere mai tetabi Pakeha ko Apara Hamiana Tahimana, he tangata aia uo te iwi Tiati. A i rere mai aia i Inia, te mea i rere mai ai aia i reira. He whenua ano ta taua iwi Tiati i tukua ma ratou e nga iwi o Inia ma ratou ma nga Tiati i reira. A no te 14 o Akuhata, |1642, i rere mai ai a Tahimana i te kainga i Patewia, i Inia a rere mai ai ki te toro haere ma kite moana nei. Erua ana kaipuke i rere mai ai, a na te Kawaua o te whenua a nga Tiati i Inia uia i tono, kia rere haere aai a Tahimana i te moana nei. A ko Atoni Pana Timana ie ingoa o taua Kawana o te iwi o nga Tiati o noho ana i Inia. Rere mai rate tangata nei i Inia, a ko tana whenua tuatahi i kite ai ko te whenua e nohoia nei i enei ra e nga Pakeha i te taone i Opetaone. Noho ana aia i reira, tata wahie ai ma ratou ko ana hoa, mete utu wai maori ma ratou ki a ratou kaipuke, ano ka oti taua mahi rere mai aua auo ratou,

I ahu mai kite maranga te rere mai o aua kaipuke a no te 13 o Hepetema, 1642. Ka kite ano ratou i nga mannga o uta, kihai i tata ki uta i taua ra, ao ake ka whakatata nga kaipuke ki uta, miri haere ai i te tahatika, e rua e maero te luatara o nga kaipuke kite akau. Otiia kihai' ratou i kite whare ranei tangata ranei. A ko uta kihai i ata tau te kite atu o te kaaohi, no te mea e tamia ana a ruQga o nga maunga e te kobu. Rere tonu ratou i te akau, a kite atu ano ratou ite auiai e whati ana i uta. Eere penei ai ratou, be ao, he po. he ao, he po, kahore kau he whare ranei he tangata ranei i kite ai ratou i uta. A no te. 17 o Hepetema, 1642, ka taea e ratou te pito mutunga mai o te whenua, a ahu ana ta ratou reri whaka te marangai rere tonu, po iho, ao ake, ka kite atu ratou i te kokoru i te akau o te moana, abu ana te rere o nga kaipuke ki reira, a tau ana a ratou kaipuke i reira, ko te whenua i kite nei a Tahimana ratou ko ana hoa, ko Muriwbenua, i te Reinga, i Ngapuhi. Ko te whenua e nohoia ana e nga uri o Eeitu raua ko Reipa, a i naianei, e nohoia ana e Te Aupouri, e nga uri o te Pukeroa, a Papahia, a Moetara. I titiro haere mai aua Pakeha nei kia kite tangata ratou, a kahore kau i kite, ano ka tau nga kaipuke e rua. Ka maanu mai aua wake nei, e rua aua waka. He mea koa, kua to te ra, a kua tu a maru abi ahi. Ka hoe mai ra nga tangata i aua waka e rua, mete karanga mai ki nga Pakeba i nga kaipuke, e ki ana a Tahimana, ko te reo o aua tangata ana karanga mai, hohoboho ana, ko nga kupu ia, o taua karanga, he kupu reo ngaro ia ratou, a te matau kau kite tikanga ote korero e kiia mai ra kia ratou e nga Maori. Ano (ka mutu te ki mai a aua tangata i te waka, katahi ra ano ka rangona atu e Tahimana, ka tangi mai te Putara. I mea hoki a Tahimana i penei ano te tangi o nga Putara, o te iwi Maori i te whenua o nga Moa. He iwi tenei e mohiotia ana e te Pakeba i tetahi whenua e tata ana ki o tePakeha whenua. A ka mea a Tahimana, ka tangi ano te Putara he karanga whawhai, he pena hoki te karanga whawhai o nga iwi Maori o nga Moutere ona i kite ai ite whenua i Inia. Ano ka pouri, hoki ana aua waka ki uta, Ao ake, i te ata ka maanu mai ano he waka, kotahi ano, 13 nga tangata i taua waka, ka hoe a ka tata tata mai ki aua kaipuke. He mea i tata mai enei tangata i kitea ai te ahua ote kanobi. He maharo te uru o aua tangata, tiki tikia ai nga makawe o te mahunga hei pare koukou, titia ai a runga o te parekoukou, kite raukura toroa. E bara nga waka i te penei mo o neianei waka, engari he amatiatia, ko nga kakahu o aua tangata, ki ta te kanobi i kiti atu ai, be kakabu whatu i te ringa ringa. He mea paki kau ki nga hope, waiho ai te uma kia takoto kau. Roa noa nga tangata ote waka nei e matakitaki ana i aua kaipuke, whakaari noa nga Pakeha o aua kaipuke, i nga Ika, i nga aho, i nga maripi, kia eke mai ai aua Maori ki aua kaipuke, kibai rawa i tata tata aua Maori ki nga kaipuke. A hoki ana taua waka ki uta; ano ka u te waka nei ki utu, ka maanu mai ano he, waka engari haere mai i tenei kahupapa waka, e wbitu i maanu mai, a hoe mai ana kite taha o nga kaipuke, kotahi o aua waka, i tino tata mai ki aua kaipuke. Ko te waka nei i tata mai ki te kaipuke ia Tahimana, o te tino rangatira o aua kaipuke, ko te ingoa o te kaipuke ia Tahimana, ko te Hemikaka, ko te ingoa o tetahi o aua kaipuke ko te Tihana. Ano ka tata mai aua waka e wbitu, ka tonoa te poti o te kaipuke a Tahimana kia Te Tihana, e whitu Pakeha i rungaitaua poti, Hehoeta ratou poti kite ki atu ki nga tangata o taua kaipuke, kia kaua e tukua nga Maori kia tokomaha ki runga i taua kaipuke. Ano ka maanu atu taua poti i te taba o te kaipuke, ka kite atu nga Maori, ka mamao te matara o taua poti i te kaipuke, ko nga tangata i runga i te waka kua tino tata ra ki aua kaipuke, ka powhiri ki nga tangata i etabi o nga waka. He mea powhiri ki nga hoe, ano kite titiro atu a nga Pakeha he mea na nga tangata o taua waka, kia huakina taua poti e aua tini waka, ka hoe rate poti ra.Jme te hoe hoki aua tini waka. Ano ka tata aua waka kite poti, katahi ra ano ka tino boea nga waka, a he mea whaka eke pu nga ihu o nga waka ki taua poti tena e tutuki aua waka kite poti, titaha katoa te poti ite akinga a aua waka. Ano ka ahua raru aua Pakeba i te poti katabi ra ano ka whakatika taua tangata i tetahi o nga waka me tana wahaika, tukua iho ano taua patu kite porakaki ote kai urungi ote poti, taka ana tera kite wai, katahi ra ano ka akina e nga Maori nga kai hoe, he mea patu enei e nga Maori ki a ratou hoe Maori, a toko toru o enei Pakeha i mate rawa, (tenei ake te roanga.)