NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 4 TIHEMA, 1874.

Hawke's Bay Times, Issue 1634, 4 December 1874, Page 451

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 4 TIHEMA, 1874.

" Ki a hoe tenet, E Kara." HE BETA I TUKUA MAI. ggj* He reta enei i tukua mai kia taia Jti te nupepa nel, koia i taia ai e maton. Bpa i ana maton kia tukua mai nga korero a tc in'; Ma taia e maton. Otira kia tino rdngti titturu Itoutou e te iwi; na Itoutou ano a koutou korero, na koutou ano a Itoutou whakaaro ; a kite mea ka taia e maton nga reta e tukua iwi ana kia matou. Kaua koutou te iwi e liewa na matou nga whaltaaro i roto i aua reta. Aia ano aia me ana whakaan. matou ano matou me a matou whaltaaro. Ahaltoa taia e matou nga whaltaaro a tt tangata ; kaua e kiia fatapai matou ki ana whaltaaro. He ta kau ta matou kia kite tt iwi.

" Waipukurau, Nowema 24,1874—K te Kai Ta o te Haku Pei Taima, —1. boa ma, tenei a koutou kupu whukaliuk mo taku reta o te 12 o nga ra o Nowenia E ki ana ta koutou kupu, na tatou anon;, te iwi nui tonu, i tone atu a tatou Mema kite Pareuaata, hanga mai ai he Tare ino nga iwi e rua, mo te Pakeha raua ko tc tangata Maori. Taku kupu atu mo ten. kupu a koutou. E lika aua nga wlia kaaetanga a te iwi Maori kia tae In Mema mo nga iwi Maori kite Paremutu. whakaputa kupu ai, hei orunga mo njja twi e rua. To ratou taenga atu ki tain whare, ka tahi ka malii, i te otinga o ; ratou mabinga. Kua wehea ko te Tun ora, k> a koe tena ; kite Pakeha. K. wehea mai ki au ki nga iwi Maori, ko i Pure whakauiate, i te tangata raua k tena oratiga ko te whenua. Whakarono. mai (oti e aku hoa e korero tahi nei tatoi. i roto i te Haku Pei Taima) tokowhaau uku Mema i kiia ai e koe, e te Pakeha liei whakaputa oranga ki nga iwi Maori Ko ou Mema pea ko o te Pakeha, tae an kite 200, kite hia rauei, te maha o oi Mema o te Pareiuata. Ko aua Menu tukowha oku o te tangata Maori, i maharatia atu ai e te whakaaro ; tena e put mai he orauga ki nga iwi Maori. Kihu iioki i puta to ratou kalia, kite \vhakn puta ora, kite iwi nui tonu, i te tolawha tonu o ratou, i te nui aiu ou Mem. iiei tautoko i tau kii; me Ture ora ki . koe anake kite Pakeha. Ko te Ture ■ lite aua kite Riwa (Lever) peehi hun liuru hipi nei. Me tuku mai tena Tui ki nga iwi Maori. Tetahi take wtia «ahe ano au a te Pakeha mo te tangai Maori; kite whakaraii[>oiia e te ruuaiiga •t kalia ana te whakaputa kupu a o mato. Mema kia tae mai tetahi wahi o taua tin ora ki runga ki nga iwi Maori, kua pan >aua Kawauatanga kei puta tetahi wall oranga ki nga iwi Maori. Heoi utua ih> kite £4UO pauna. Tena atu ratiei i t< £4OO pauna. Heoi, Pakeha tonu atu tena o o matou Mema o te tangaU Maori. E rite ana kite kupu whaka tauaki o mua te Mema hau raki raki, waiho ana te mate ino te iwi, haere an. ana aia me tona takoto pakete, ki ng<. paara o nga whaie tike tike uoho mai at Na kona kiia taku ki, kite kai mail o te Haku Pel Taima, maana e tuku k nga reo e rua, kite reo Pakeha kite m Maori. Ka tahi nei taku hoa a Waiti ka ki mai, muku ano e tuhi atu kite Kawa uatauga, kia whakaaetia mai te 3 kap.. mo te puutu kotahi o ta te tangata Maori una wahi. Te kore rauei e wha kaaetia mai te 3 kapa, e taua Ka wanatanga e ki aua hoki aku hoa, i rite ana ki taku kupu aukati i te rori o te rerewei, tenei kupu, kia 3 kapa mo te puutu kotahi o to te tangaU. Maori o tona wahi whenua. Ka mau n wehi o tenei whakahokiuiai a koutou i taku kii, kia 3 kapa mo te puutu kotahi c to te Maori whtuna, e riro aua kite ror mo te rerewei. E kore hu e mohio ki ta koutou kupu, e ki ake nei, me raptt atu - au kite Kawauatanga, nga ture mo tt riteuga o nga whenua Maori, e riro ana i nga rori o te rerewei. Naku rawa rauei i whakaae atu aua Ture, me tuku iuhi tuhi i taku iugoa kite pukapuka 0 aua Ture, e mohio ai au kite k mai a aua ture ; ma taua Kawauataug. rauei e ki mai he utu mo taku wan whenua. Kaore maku ano e kii he tin mo taku wahi whenua. Koia tenei kia '6 kapa mo to puutu kotahi. Tatemea ken te matau i au, etahi ritenga, au a u Pakeha. Ka noho tetahi Pakeha tiak i'oa taua mahi, kei taua Pakeha te uu< e mohio ana mo ana taonga i roto i tan.. whare. Ki te mea rauei he tiaki paparakauhe te mahi a tetahi Pakeha, ke taua tangata te ritenga o te utu, mo ngwaipiro i roto i tona whaie. Ko te man a tetahi Pakeha, lie tiaki toroketi, k kiia mai kia utua taua keeti i te Awapu ratio; utu tonu, kaore a te Maori am kupu whaaka kore, ana aha runei, nu enei ritenga au a te Pakeha. Koia au i kii ai ko tak.i tea auo tenei me taku pa parakauhe me taku toroketi, ko tola wahi whenua. Kei au pu ake te utu • nga rawa i roto i taku toa i te whenua. Koia e kiia atu nei ki taua Kawanatauga. me aua kai malii o te rerewei, kia 3 kapa mo te puutu kotahi. Tenei taku kupu te kupu e whakangakotia nei e koutou, k. te ki mai, " He kupu he te aukati i t» rori mo te rerewei" He kupu tena e kiia ana o au i runga i te ture. kia mohio ai taku hoa tautohe U Kawauatanga. Kei au te ritenga mi loku wahi whenua e haerea ana < te rori o te rerewei. Hei kupu luturu tena naku ki o taua hoa Kawa natanga, kia 3 kapa mo te puutu kotahi, o taku wahi whenua. Tenei U take i kiia ai taua 3 kapa, mo te puutu kotahi, he kupu whakatauaki na a matou tupuna whatu ngarongaro he raoni lit tangata, toi tu kaiuga e kore rawa e pan i te haora kotahi te oneoue te kai e tf tangata kotahi. E kii ake nei koutou, kia whai reta atu au ki o taua hoa ki tc Kawanatanga, kei aia e puta mai aua nga ture, mo te rori'.o te rerewei, kia riro ai ina aua ture e whukarite mai he utu mo te wbenua o te tangata Maori e riro ana i te rori o te rerewei. E hoa e te Kai Tuhi o te Haku Pei Taima, whakarongo mai ki taku kupu atu kia koutou katoa. 1 whea ra nga ture na, e ngaro ana i te 1850 i oroko riro ai tenei whenua a Heretaunga, ki a koe kite Pakeha. Penei raia e takoto whanui tonu aua te whenua kite tangata Maori, ka tahi ano ka puta

fenei kupu i a koe; kia tono au ki ngi ure, kei te Kawanatanga. Kua uiatoi, i aua teritenga o tenei kupu a koutou liei aha uiaku ena ture. E kiia atu ne lioki kaore i te whai turetia i te tau 1850 Kati ake aku kupu ki a koe kite Ku I'uhi o te Haku Pei Taiaia. Tena pei <oe e lioha i enei korero i te roa. E lion luua liei hohatia e koe enei korero aku L'ukua atu ki to taua nupepu, ki nga re. o rua, Maori, Pakelia. Ko aua kupu aku i tuhi atu na kia koutou, ki aku hot, aliakoa roa kei liobatia e koutou, tukui< lei te nupepa. Ko te arolia lioki te wliakaritenga o te ture. Na ta koutou h'oa tautolie kite rori o te rerewei, kite Ka A'duatanga. Kia puta ra ano te 3 kap. .no te puutu kotahi, ka mutu ai taki autohe kite Kawanatanga ratou ko ugi. kai malii o te rori rerewei.—Na Hobo mona Haoni." E hoa e Horomona, < jai aua au kupu. E kore niatou e hoha, i eliara auo hoki matou i te uri taring., rahi ralii, e riri noa ai ki au kupu. E tolio aua hoki koe ki tau i uiatau ai, k au e kite ai tail e niohio ai, a ko u natou e kite nei. Ko nga kupu o ng. ure, koia ta niatou te iiaere kaupapa ai i iau e tulie na, te kupu uiau auo i ki lie utu mo te wlieuua e riro ano i te rori rerewei u! pai ana tau ata hapai i te kupu, kalion iu kupu kino o te reta. Koia matou i uea ai e kore ano koe e riri aua tin.koua atu a matou itiohiotauga e ukout nai aua kia matou e te ture. E ki an, koe i roto i to retu, " E tika aua ng. vliakdautanga a te iwi Maori kia tae h>lema uio nga iwi Maori kite Paremata, .vtiakaputa kupu ai, liei oranga uio ng wi e rua." Heoi ra kua liuu wliakaa. koe na te iwi Maori i tono ona Mem. •iaori kite Pareuiaia, a ko te kupu > ilia nei e koe " lie malii oruuga uio lig wi e rua." Ko taua kupu " oranga :} ■ u ana niatou, ko te whakamaoritaiiga > ,iua kupu tie lure. A i uialii aua Mem totioa e te iwi Maori i nga tuie i win. Citakotuiia e te Pareiualai uolio Meuia a. ,ua Mema Maoii. A ko aua ture i uatiia ai liei "oranga" mo tatou, lie .vhakatakoto i nga u;u mo nga tuahi < uaiii ai te Kawauatauga mo te iwi. A ie ture auo ta aua Menu i malii talii u atou ko nga Mema Pakelia mo te rereA'ei. lie malii mo te iwi, nga mail. <.otua o te rerewei, a e ki aua taua tun jt'i rerewei, ma te Kawanatanga, e utu i ma te Kawanatanga ano lioki e main .ga utu e korero ake ai taua ture ki. atou kl te Kawanatanga, ki nga tangatn iu raloii nga vvlienua e riro una i te roi erewei. K ia mat.ni i ui ai, mohea atu uei kupu au " iSlaku rawa ratiei i wlia .caae atu aua ture, me taku tulii i tak.. ;igoa kite pukapuka o aua lure." E k .ei lioki to kupu nau, ua te iwi Maori < viiukaae "kia tae lie Mema mo nga iw. vlaori kite Paremata." Koia ua ti ulii tuhi ou i to iugoa ki nga ture, no It uea, ko aua Mema te uiaua o nga iwi vlaori kite aro auo o te Paremata, a k iga malii e malii ai aua Mema i te Pare nata, ua te iwi nui tonu taua malii. Ac d uei auo tau kupu " Hei alia maku ena .ure." E hoa e Horomona, uau na hoki r tono nga Mema kite Paremata, a na atou i malii nga lure, uau ua hoki ratou i tono kia haere kite malii " kupu hei .rauga" ara kite malii ture, a ko te tutv rori rerewei tetulii ture a ratou, una au mo i malii ai, a ka mea auo koi i tau malii i mahia e to wliakaaro, " Hei alia .uuku tena ture" kati tenei. A e ki uei te kupu mo te tangaia tiaki toa " ka nolio tetalii Pakelia he tiaki toa laua malii, kei iaua Pakelia te utu e iriohio ana mo aua Uoiiga i roto i taua wliare." A. " kite oiea he tiaki paparakauhe te malii, kei taua tangaia te riienga mo te utu o nga vvaipiro l roto i totia wliare. He tiaki .orokeeti, ka kiia kia utua mai taua keeti." E hoa e Horomona, kia marama i taua korero mo enei mea. He hoko te imko. He utu te utu. Kite mea naku ake iku taouga, a ka hoko aliau i aku taonga ki .e iwi, ko uiaua ko te iwie hoko aua i a uaiou taouga ku matou auo kite iwi. A kite mea ka ki ai.au, kia nui he utu mo aku taouga, kite mea ka pai etahi o .e iwi ki taua utu uui aku i ki ai. Ka riro aku taouga i aia, kite mea e kore .iga taugata o te iwi e pai ki aku taonga kia riro iu ratou, no te mea he uui rawa no .aku utu i karauga ai, penei, ka takoto uio aku taouga i au. A ko nga moui a iga taugata a te iwi, ka noho auo i roto i i ratou riuga, ua uiaua ko te iwi uui tonu leuei hoko, he mea hoki, ko au te tahi o -m iwi. A ko aku hoa e hoko nei i aku aouga, uu te iwi uui tonu auo ratou. Htaoko teuei, naku te lure ki aku taonga no e mea naku ake auo aku taonga, a te uke i hoko ai ahau i te taonga, he mea liia rauea mai ai nga moui i uiu ai ahau i .ua taouga. E kore e tika kia kiia e te t'aretnaia lie ture whakatakoto utu mo .iku taonga, no te mea naku ake ano aua taouga. I'eua ko te utu, he ritenga ke leuei, he hoko ta te iwi ki aia ki to iwi ara he toa, he paparakauhe. He utu ta ie iwi kite Kawauatauga, ara he toorolieeti, ho kuiiuiauhi, ko to iwi hei tiaki i ma taonga i mahia e toua ringa. Ko to Kawanatanga hei tiaki i nga rori i nga uea katuu liei pamga mo te iwi; koia matou i mea ai, he tikauga ano te tikan<*a aoko a te iwi ki aia auo kite iwi he .ikanga auo te tikauga utu a te iwi kite Kawanatanga mo nga mea, e mahia ana a le Kawanatanga mo te iwi. Na te Paremata, ua nga Mema Maori, me nga mema Pakelia i mea nga ture mo nga rori, A na taua ture mo nga rori i .uranga nga utu e utu ai te iwi mo nga loorukeeti. I na hoki e mau na nga uiu, i te papa, e tuna i te loorukeeti, he mea ki aua uiu e te ture. Koia nu te kupu ulue kiia uei e matou. E hara i .e mea tito aua utu e te Kawanatanga. Na ie iwi aua utu, ara na a tatou Mema i ki aua utu. Whai hoki ko nga rori rewei, a konga wlieuua e riro ana mo aua rori, e hara i te mea i mahia aua rori ki ie tikauga hoko. Na te iwi anake ki aia auo kite iwi tenei mea te huko. E tiara te Kawanatanga i te hunga kai tu.ko, he malii auuke to ratou i nga malii e kiia aua e te ture kia mahia e ratou mo te iwi. A mo te iwi anake te nui mete ora i roto i nga rori rerewei, koia i kiia ai e te ture, ara e nga Mema Maori mo nga Mema Pakelia, kite mea ka riro te wlieuua a tetulii o te iwi i nga rori, me utu nga uiu o taua whenua ki taua taugata, no te mea e riro ana taua whenua, mo te tini iwi katoa. A na te ture i ki nga moui e utu ai te Kawanatanga ki taua taugata. E hara i te mea,

lehoko, engari he utu, ta te Kawanaanga i taua whenua,., A kia kiia e ratou, <ie iti he utu kite tangata nana taua -vlienua, kia toe ai nga moni a te Kawalataiiga. E hara ia ratou ite Kawanatanrra aua moni, na te iwi aua moni, he tiaki kau ta te Kawanatanga. A e kore a tika kia utu noa te Kawauatanga i nga ■uoni e tiakina ra e ratou, engari ma te ture ratou e ako ake, kia tika ai ta ratou utu i nga whenua e pau aua i nga rori. Koia nei te kupu. E kore e tika mau e Horomona e kite utu o tau wahi whenua •■ pau ana ite rori. Engari ma te Ture e corero ake nga utu i kitea i roto i te ture ori rerewei, a ma te Kawanatanga koe e itu. Eki nei te kupu "To ratou taenga itu ki taua wliare (kite Paremata) katahi ka malii; ite otinga o a ratou mahinga, ka wehea ko te ture ora, ki a koe tena kite Pakelia, ka wehea mai ki au ki nga iwi Maori, ko te ture whakamate i te tangata aua ko tona oranga ko te whenua," rlapea ko te ture mate e kiia nei e koe, Ko te ture mo nga whenua riro i te rerevei. E riro aua auo nga whenua ate Pakeha i nga rori, ahukoa rori kaata, .ori rerewei ranei, a kohea te mate, kohea te ora, o te Maori o te Pakelia, ina mki, i riri ngatahi nei nga whenua a ratou katoa. Keihea te mate o tenei ture. V e ki uei te kupu " Toko wha ano oku vlema i kiia ai e koe e te Pakeha, hei .vhakaputa oranga ki nga iwi Maori; ko >u Mema pea, ko te Pakeha i tae atu ki ;ti te pai te taugata kia pooti aia i tana aiigata e pai ai mo te Paremata e tika ma. Otira kia whai pooti ka tika ai te K>oti. A ma nga tangata anake e vhiwhi aua i te Karauna Kaarati, unaka e pooti. Heui ra kite mea ka malii atou nga Maori katoa i a tatou whenua i n>h t Karauna Kaarati, penei ka noho ooti katoa tatou, uu reira ka noho hou .i ano he tangata kite Paremata. No te uea eki aua te lure, kite mea he pooti a tetalii tangata, a e pai aua te toko* uaha o te iwi, kia tonoa iaua tangata ki e Paremata, ma nga pooti a te tokomaha <a haere ai taua taugata kite Pa rem .ta. deoj ia, ua kuulou te maugere, mehemea ; mahia ana nga whenua kite Karauna Kaarati, ki noho pooti katoa ai koutou ua reira ka hira ke ake ai he Mema ki .e Paremata. E hara i au tenei he ite Pakeha, uau auo na te Maori. Ae ki .ua to kupu mo nga Mema Maori. ' Heoi utua ih<> kite 400 pautia, tena tu ranei i te 400 pauna." Ae ki ana ic.ee te rite o enei moui ki aua Mema, ' E rite una kite whakatauki o miu, te au riki riki, wailio aua te mate mo te uvi. E rima auo tau i uuho ai nga Mema i te Paremata, a mehemea. Kahore i tika aua Mema, heoi a tenei pooti tauga ae rapu e koutou ki nga tangata i mohioia e malii tika ratou.