NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 1 TIHBMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

Hawke's Bay Times, Issue 1633, 1 December 1874, Page 447

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 1 TIHBMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

NGA HIPI HAKIHAKI. Ko te toru tenei o a matou torero tanga o tenei mea o te liaki haki, i roto i Unupepa nei. A kua kite iho matou i nga korero o tetahi nupepa, e mea ana, kua nui rawa te liiahia i nga Pakeha o Waiapu, o Turanga, o te Maliia, puta noa kite Wbai-o-paoa, kia .mahia he mahi, kia kore ai te mate haki liaki o nga hipi o aua wlienua. E mea ana aua tiiii Pakeha, kite uiea ka waiho taua mate kia kai haere i nga hipi o era wbeuua e kore e wbeau, ki nuku haere mai taua mate, a ka pa mai ki o kunei hipi ki o Heretaunga. A ka tupu haere ki nga \v'.:enua katoa o konei. I era tau i mea a Te Mawhe a Te Rewa, me Te Ropitir.i, o Uawa. Kahore kau he mate haki haki i a ratou hipi o reira ko tenei, i enei ra kua pa taua mate, ki a ratou hipi. A e ki ana a Te Tenihania, ko te whenua kua oli i aia te rilii iiei nohoanga mo ana hipi; kahore kau he liaki haki o reira, otiia e ki ana aia, e kore e mobiotia nga ra epa mai ai taua mate ki reira. Aka nui te nobo webi wehi o nga Pakeha whai hipi o reira kei pa taua mate ki a ratou hipi. E kiia ana ko te whenua atu ano i Waiapu putu noa ki Whangaparaoa, herniate bald haki kau ano kei taua wbeuua mo te hipi. A kanui te webi o te Pakeha kei toro haere mai taua mate ki etahi whenua. Ki ano i mobiotia ko te whenua kua kiia ko te whenua kua rihiatia e Te Pota raua ko Te Piiti, kua pangia ranei e taua mate, kahore ano rauei. Oiiia kite mea, kahore e mahia nga mabi e kore ai taua mate, e kore e roa ka pa ano taua mate ki reira. Kanui te pai o nga wbukaaro, me nga mahi o nga Maori, o te huaga kua ako i nga tilunga mahi, me ngi matau ranga ote Pakeha. Ako aua tu tangata Maori o aua kainga e mahi ana i nga mahi, kia kahore taua mate e mau ki ngu hipi o reira. E kiia ana ko nga mod a

Meiha Ilopata i utu ai uia hei hoki lupeka mahi i nga hipi ka £SOO (rima rau pauna). Otiia kahore ano be tino main i oli noa i enei ra, e timata kau ana tie mea hoki na matou, na pea km. kainga etahi o nga tupeka e nga Maori ara o nga tupeka i kiia ra hei mabi rate mate o nga hipi. He mea mabi ke pea k te paipa e te taugata. Ko ts mabi ;i liopata, he mabi pai taana, be mohio pea nana, kite nui kiuo o taua mate haki haki k> nga hipi, a e liiahia ana aia kimutu taua kiuo, kia kitea ai he ara mo nga hipi kia puta ai he pai rao tana iwi. Otiia e kore pea e mutu taua mate, aha koa horoia nga hipi kite tupeka. Ahakoa e mate te riha e nga ra i te hipi, a e mate i te tupeka, a ki ta te kauohi e titiro atu ai ki uga hipi kua ora nga hip: i taua riha. Tena e tukua ano aua hip' kia haere ki waenga tahora ka pa aim taua mate. E haru ite hanga hanga aki

te kino o tenei mate, a e kore pea e tini kitea te inea e tino kore wavve ai taua mate i auawhenua uei. Oiiia me main pea e te Kawauatanga, a ma ratou e mea atu ki nga Maori na ratou liipi, ki» patua kaioatia aua hipi, ka mahia ai ngi. liiuu o aua hipi, ana patua hei iiinu huk« atu kite Pakeha. Ahakoa te iti noa ai te utu o aua hiuu, ko nga hipi haki hak. kua mate katoa, kia mahia rawaiia mai ai te hipi hou, he hipi mate kore, ko era ko uga mea mate i te haki liaki, kua kore ra, a ma reira e kore ai ano e tupu taua mate ki nga mea kawe hou atu. Ka whakaae pea nga tangata Maori ki enei kupu, a e kore]pea e roa i te Kawanatanga ka o(i ia ratou. Ko etahi pea o ratou, k > te hunga kuara kite kino o tenei mate o te mate haki liaki i te hipi. Ko era pea o ratou nga mea e kawe roa te kon.ro, kia puta nui ai he utu mo a ratou hipi. Na ano pea ia nei te ture roo nga hipi haki haki, a ma taua ture e ako nga mahi mo o reira hipi. Otiia me main e te mahi, kia mohio ai nga Maori kite mate uoa o a ratou hipi i taua mate, a ko enei me patu patu, kia wawe ai te kore o te mate pera i aua tini whenua uei, kei hoake rawa ake te mahara kua tino kino nga whenua katoa e haere ai te hipi, a ka kahore he wahi e noho ora ai te hipi, ka kahore he, hipi ma aua Maori e puta ai he moni ma ratou. A tetahi he ano hold o te hipi haki haki, kite mea ka rangona he wuuru hipi baki haki a ratou, e kore aua wuuru e paingia e te Pakeha. A e kore te Pakeha e pai kia utaina aua wuuru ki tawahi; makonei a kore rawa ai he moni mo nga hipi. Ahakoa tohe te tangata, ko ana hipi liaki haki me waiho kia noho ana, kaua e patu patua. Te mea e tino pai ai te tupeka mo te hipi me mahi taua tupeka kite tain wai a me horoi aua hipi ki taua wai tupeka. Otiia kia tini noa atu nga horoinga, he ra ano ka horoi, he ra ano ko horoi auo i aua hipi. E kore e ora nga hipi i taua mate i te horoinga kotahi. Engari kia maba uga horoinga te ora ai, a e mea ana matou, e kore e ora nga hipi o nga whenua e kiia nei e matou; ahakoa horoia, no te mea hoki, kua pa te mate ki nga wahi i haere ai aua hipi kua tare nga riha nana taua mate i ruuga i nga otaota o taua whenua. E ki ana taua nupepa nana nei enei korero e tuhi tuhia uei e matou,e mea ana. Neita matou tikanga e mohio ai matou, mo taua tikanga. Ka pai ai ano te whenua i Waiapu, ma te Kawanatanga e mahi nga mahi, a me patu patu nga hipi katoa o reira, ara nga hipi i taua mate, a me utu nga tangata na ratou aua hipi e patu patua nei. Ki te mea ka pa taua mate ki nga hipi o tenei Porowini, te Porowiui o Haku Pei, penei he raru te ram ki nga kai whakatupu hipi katoa, no te mea, he wuuru te tino mea a tenei Porowini e mahi ai. He wuuru hipi te tino mea e puta mai ai he moni kia tatou o Haku Pei, a kite mea ka raru nga hipi i te mate haki haki, ko tatou ko te iwi o konei e tino raru rawa. Koia nei nga tikanga mo uga mahi e mahia ai nga hipi haki liaki, kia kore ai taua mate e man tonu ki nga hipi. Me main he taepa hei uohoanga mo nga hipi ana aaia mai kite kainga tu«ai. A me mahi te tabi kuraete

* takoto ai te wai tupeka, e horoia ai nga 1 ipi, kia rua puta te hohonu o taua kumete, kia kotahi maroo te roa, kia toru puutu te wbanui a kia ki taua kuinete i te wai rongoa o te tupeka, me banga he taepa i te tahi taha o taua kumete, i tetahi taha, a kia kotahi kutoi te roa o taua taepa. Hei waenga uui o taua taepa te kumete tu ai, ko te whanui o taua taepa kia rite kite whaaui ote kumete,ko tetahi pito o taua taepa me tuhouo ki te taepa e noho ra tekahui hipi i roto. Ako etahi tangata kite taepa e noho ra nga hipi. He tangata enei hei mea inai i nga hipi ki nga kai horoi, kia tapoko kotahi mai ai te hipi i te haerengaki te kumete horoi. ■ Ko nga tangata horoi kia rua, hei te tahi pito o te kumete tetahi hei hapai ite hipi ki roto kite kumete, a hei uui uhi i te wai tupeka, kia niaku katoa ai uga wuuru o te hipi, a ko te langata i tetahi poto o te kumete hei hapai i te hipi, kia haere ai taua hipi ki ona haere. No te mea e ahu atu ana te liipi i horoia ra, atu i te pito o te taepa i aia mai ai taua hipi i nga hoa e noho ra i te taepa i tu ai te kahui hipi, a e ahu tonu ana taua hipi kite tahi pito ote kumete. E haere tonu aua taua hipi i te taepa, i mahia ra i te taha o te kumete, a puta noa i tetahi pito o taua taepa, tapoko ai taua hipi ki tetahi patiki. Ma konei e kore ai e ngaro te hipi kotahi i te horoinga a nga kai horoi. Kia toru nga ra, he mea ano e rua wiki, kei nga kai tiaki te whakaaro, ka kawea mai ai ano aua hipi ka horoi ano. Nga tikanga e mahia ai te tupeka kia pai ai hei rongoa mo te hipi baki haki, koia nei. Kia 36 karani wai Maori, ara kia kite tetahi kaho penei te rahi mete peeke witi te nui, a kia 3 pauua taimaha tupeka e hoatu ki roto ki taua wai Maori. Otiia he mea icohue taua wai maori, kia pau ai te kaba ote tu peka ki roto kite wai. He tangata ano e rere ke aua te kaha o te tupeka ki roto kite wai. Otiia koia na ta te tokouiaha e mahi ai; ano ka maoa te wai uei, a ka matao, ka ringitia ki roto kite kuinete. A kua oti rate korero te uiahinga me tera. He kuri huru hum uui ia nei te hipi, a e nui te wai o roto o te kumete e pau ki roto ki nga huru o te uipi kotahi, ma konei e pau wawe ai te wai o te kumete. Heoi ra, ko te wai tupeka kia nui te wai e mahi ai nga kai huroi, mo te pau rawa ake o te tahi kaaho wai tupeka etu mai ano ko etahi. He .nahi iti te mahi horoi i nga hipi, i te mahi e mahia ai, ara e kohue ai te wai tupeka horoi no nga hipi. E titiro ana uiatou ki nga vvhenua o te Porowini nei i tiuku Pei. Ho tino whenua mo te whakatuputupu hipi, a kahore he whenua .iui e tupu ai etahi mea, ana te witi, te kaanga, te riwai. E tupu ano ia aua uea nei, otiia e kore e rite te nui o nga moni o aua mea aua mahia, kite uui o uga moni mo te hipi aua mahia era i tenei wueuua. He whenua ano, kihai i pai mo te hipi, ara ko nga whenua hauinaku, ko uga whenua uku. A ko te whenua maroke, tu a kirikiri te one one, koia na te whenua mo te hipi a ko te whenua penei kia pukepuke, kia kore he nguuere kia tupuria e te taru taru Maori, kaua i >e rahu rauu, koia nei te whenua pai mo te hipi. A he whenua penei pu ano te whenua o te Porowini uei. He hipi te aiea mana e puta nui ai ho moni ki nga augata o te Porowini nei. Na kouei matou i mea atu ai, e te iwi kei hoha noa ite mahinga ite hipi. Atiukoa pangia e te taru uei i te haki haki, kia manawanui tioroi maiire i nga hipi, kia inau te mahi horoi kia mutu ai taua mate, mahia te mahi kei tua nga moni, taugihia to tangi ue roa te ao ki a koe e tuteamoamo. Alehemea, koa ki ano a matou korero i tuio marama ia kbutou, e pai aua kia penei atu matou, uia e koutou ki nga Pakeha whakatuputupu hipi. A tena ano iatou e ako mai kia koutou, te take e wuaaki mai ai, he mea na ratou, kia we te mutu te mate o a koutou hipi kei pa ki a ratou.