NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PAEAIREI, 23 OEKTOPA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

Hawke's Bay Times, Issue 1622, 23 October 1874, Page 403

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PAEAIREI, 23 OEKTOPA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara."

NGA HOIA 0 TE AO NEI. E ki ana tetahi o nga nupepa o Tawabi koia nei nga tini hoia, o nga iwi nui o te ao nei, ko nga hoia e noho mai nei 0/ Ataria, e waru rau e rima te kau ma ono mano e iwi rau e waru te kau (856980) tangata; no Ruhia kotabi miriona, e rima rau kotahi te kau ma iwa mano e waru rau kotahi te kau (1.510 810) tangata; no Itiri, e ono rau ma rima mano e rua rau (605,200) tangata; no nga Iwi Tiamana, kotabi miriona e rua rau e ono te kau ma rua mano kotahi rau e ono te kau (1,262,160) tangata; no Wiwi, e iwa rau e whitu te kau ma wbitu mano e ono rau e ono tikau ma waru (977,668) tangata; no Ingarangi, e wba rau e wbitu te kau ma waru mano, e waru rau e rua te kau (478,820) tangata; no nga Wiiti, e rua rau ma wha mano e rima rau kotabi te kau (204,510) tangata ; no Peria'na, e iwa te kau ma torn mano e rima rau e iwa te kau (93,590) tangata; no nga Tiati e ono te kau ma wba mano e toru rau e rua te kau (64,320) tangata; no Tenimaka, e wba te kau ma waru mano e whitu rau (48,700) tangata. Na rate tini tangata o te ao nei hei mabi i nga mea hoia, kite mea ka huihuia nga tangata katoa o aua tini Kawanatanga o te ao katoa; koia nei ratou, ana buihui katoa, e ono miriona kotahi rau kotabi te kau mano e ono rau e iwa te kau (6,110,690) tangata. TE HOKO WAIPIRO KI NGA MAORI. No te Paremata o tenei tau i wbakohoutia ai etabi o nga upoko o te ture hoko waipiro ki nga Maori, mete ture Eaibana, wbare paparakauhe, hoko waipiro. He mea hoki kihai i ata rite nga tikanga o te ture o te Paremata o te tau 1870, ki nga tikanga o te ture i whakatakotoria e te Paremata i to tau 1873. He korero no aua ture mo nga takiwa e nohoia an e te iwi tangata Maori. A kua takoto he tikanga i te ture i mahia e te Paremata i te tau 1874; kite mea, kua kiia tetahi takiwa e te ture o te tau 1873. Hei takiwa e tika ai te boko waipiro i taua takiwa, a kite mea kua kiia nga robe o taua takiwa e te ture o te tau 1870, penei me tu ano etabi tangata Maori, me karanga aua tangata e te ture bei hoa mo nga kai whakawa Pakeha, a e kore e tika kia tukua be raibana hoko waipiro mo aua takiwa kia whakaaetia ra ano e aua Abeba (kai whakawa) Maori. Ma taua ture nei e tika ai te ki a nga tangata Maori o Taupo o Rotorua, kia kaua e hokona be waipiro i reira; ma nga tangata Maori e tono te kupu kite Kawanatanga, kia panuitia o ratou takiwa, kite ritenga o te ture o te tau 1870. A me mea atu ano hoki e nga Maori kite Kawanatanga kia wbakaturia etahi o ratou o nga rangatira Maori hei boa mo nga kai whakawa Pakeha. Me rapu e nga Maori i o ratou rangatira, ko te hunga e kino ana kite kai waipiro kia tu bei kai whakawa mo nga raibana wbare waipiro; kite mea ka mahi nga Maori i enei tikanga, penei e kore e kaka nga kai whakawa Pakeba. E kore e taea e ratou nga raibana mo nga takiwa Maori, a ma tenei e mutu ai nga kino, nga mate, nga tini kino o te waipiro kia ratou kite Maori. E boa ma, e nga rangatira Maori, e te iwi katoa, kei a koutou te wbakaaro, ma koutou e mahi, ka mutu ai nga kino o te waipiro ki o koutou wabi. Ko etabi tikanga hou o te ture bou; i mea te ture o te tau 1870. E kore, e tika kia boko waipiro te Maori a e mea ana te ture o te tau 1874, e tika ana ano kia hokona te waipiro kite Maori. Otira ko taua ture ano i taua kupu kia hoko ano te Maori i te waipiro, i penei ano hoki te kupu o taua ture ano. E kore, e tika taua kupu me hoko te Maori i te waipiro i roto i nga takiwa Maori, ana panuitia aua takiwa e Te Kawana. Mehemea koa e tau ana tana kupu mo aua takiwa i mua mai i te 31 o nga o te tau 1870. He tini nga takiwa i panuitia e Kawana Poene hei takiwa Maori kia kaua te waipiro e hokona i reira; a he iti nei nga wbenua o tenei motu, kihai i pau i taua ture te mea hei takiwa Maori mo te waipiro kia kaua e hokona i reira. Otira e bara nga roia a taua Kawana i te hunga tino mohio ki nga tikanga o taua ture. Na ratou te ki, kia pauuitia aua takiwa i te 31'o nga ra o Tibema. Otira i mea taua ture, me panui aua takiwa i mua atu o to 31 o nga ra o Tibema; a na reira nga roia o te bunga tiaki wbare boko waipiro, nga uri nanakia o Hatana. I mea aua roia, panui rawa ake a te Kawana i tana panui kua pabure ke te ra tika mo taua panui e mana ai. I mea hoki ratou e bara te 31 o nga ra o Tibema i te ra i mua atu o te 31 o Timeba; na reira ratou aua roia i kii ai e tika ana ano kia hokona te waipiro i roto i nga takiwa kua kiia nei e Kawana, kia kaua te waipiro e hokona i reira. Makonei ka kite ai tatou i tenei iwi i te roia Pakeba, he hunga tino niatatu te wbakaaro o enei tu tangata. Rangona rawatia ake taua kupu a aua roia, nui rawa atu te kooa o aua tini kai hoko waipiro. A huihui ana aua kia boko waipiro, a ka mea a ratou kupu, me utu pu ano aua roia kia tino marama pu ai taua kupu a nga roia, ara te kupu, e pai ana auo kia hokona to waipiro i roto i nga takiwa kua kia nei i Kawana, e he ana kia hokona te waipiro i reira, i nga takiwa .e, nohoia ana e te iwi Maori. Otira kua mahia ano te tahi ture hou e te Paremata kia he ai nga wbakaaro mete mabi o aua roia nanakia; a e mea ana taua ture hou, e tika ana nga kupu o to panui a Kawana Poene, ahakoa i ki nga kupu o nga kai tiaki wbare hoko rama, me nga roia, ahakoa a ratou kupu wbakahe mo taua panui a Te Kawana, e tik,a ana, a me mana pu ano taua panui a Kawana Poene. Ko nga*rohe o te takiwa i kore ai e tika kia hokono te waipiro i reira, koia nei, te iugoa *' Ko Nepia ko Waipukurau." Ko te rohe kite taha kite hau raro tu a marangai kei te kongut" a wa o te awa o Tangbio, a £&. tonu a tu i reira ki tu , jiakitanga o taua awa,-a ka tika tone

atu i te pukakitanga o taua awa ka ahu tonu kite baa raro tu a maranga ki te robe o te hau raro o te Porowini o Haku Fei. Ki te marangai, koia te roho ko to moana nui; e pau ana te taone o Nepia ki roto ki Dga robe nei. A i enei ra, e rite pu ana te ture ki nga ritenga o to takiwa, i Dga ra ki ano te ture ote tau 1870 i tu noa hei ture i te mahinga a te Pare ma ta. Ara, e rite ana o naianei ture ki o mua mo te boko waipiro kite Maori. A koia nei te ture o enei'ra, kite mea, ka hoatu ranei, ka hokona ranei, ka tukua ranei, te waipiro, te waina nga wai whakahaurangi ranei e te tangata ki nga Maori e tika ana kia utu taua tangata mo taua mafai ana, kia J6lO. E tau ana ano bold aua kupu nei ki nga kai boko waipiro o te boko karaihe kotahi i roto i aua tu wbare. Aki te tangata boko nui ano hoki ana boko a karari ite waipiro. Na kite mea, ka aro nga pirihimaua kite mabi tika i te mahi i kiia bei mahi ma ratou. A kite mea, kaua ratou e whakamoe i a ratoU kanobi, engari kia marama tonu te titiro i nga mahi o te iwi, penei, e kore e wheau ka he etahi o aua tini kai hoko waipiro, mo ta ratou mahi be i nga ture. TE NUPEPA. E bara te nupepa i te mea, hei wha' kahe i nga mea tika, a e bara ano hoki te nupepa i te mea bei mea, ko te mea he, he mea tika, wbai hoki, ko nga kupu o nga tini korero a te iwi, abakoa, he kupu korero i roto i nga runanga, mehemea, be kupu he aua kupu, ka wbakahengia e te nupepa, a mehemea ko te korero kibai i noho pai nga kupu whaka kupu kia ratou kupu ano i roto i nga korero tikanga mo te im, i roto ranei i etahi nupepa, ko aua tu kupu o aua tu korero, ka tangolangohia e to nupepa, a ka wbakaaturia nga he o aua kupu me aua korero e te nupepa, kia kite te iwi. Otira, kite mea, ka tangotango matou i etahi kupu o etabi o nga nupepa e taia aua kite wbenua nei ; kaua nga kai tubi tubi o aua nupepa e mea, he pai tawai ranei, he pai wbakahe take kore ranei na matou, i tangotango ai matou i nga kupu o a ratou nupepa. No te mea, he tino mea te nupepa, a kaua te tangata e ki, me korero a hukehuke nga korero mo roto ite nupepa. Kaua hoki e ki me korero a tamariki i roto i nga nupepa; kaua e riri noa nga kai ta nupepa ana kataina e matou nga korero hukehuke o a ratou nupepa, kite mea ka akona nga tamariki Pakeba kite korero ite reo Maori. A i nga ra o ratou ki ano i tino mobio noa kite hapai, a kite tikanga o nga kupu Maori, ka anga ratou ka whakahi, ka tu tarapi kite korero i a ratou wbakaaro kite iwi, ki ta mea ka pakewa nga kupu a aua tamariki a kite mea ka umere te kata a matou ki aua kupu hapai he a te arero kuare kite kapekape tika i te korero Maori, kaua koia pea e tangi, kaua e mauabara kaua e riri buhua kore, no te mea e ki ana nga kahika " E kanga kite upoko ote Tohora." Tenei ake nga ra e tubituhi korero ai matou mo nga kupu a etahi o nga nupepa ote niotu nei. He bori hoki te ki, no te mea he kupu Maori nga kupu o etahi o nga nupepa o te motu nei, na reira i tika ai te ki koia ano be tino reo Maori motubake aua korero o tana reo Maori. He iwi tino pai matou kite korero pukapuka, a i nga ra e tae mai ai nga korero Maori o etahi nupepa kia matou. Kanapa ana te kimo i te ahua reka ki etabi korero bou; ano ka korerotia e matou nga kupu o taua nupepa. Ara i tika |te kanohi, a i marama etahi o nga kupu, auo ka roa kau iho ano e korero ai matou i taua nupepa; ka pohehe noa iho o matou wbakaaro, te marama kau tetahi o nga korero o taua nupepa. A penei ta matau wawata kia matou ano; koia pea, no matou te kuare, no te nupepa nei te wairua tino nui, a he he no a matou wbakaaro i wbai wbai noa ai matou ki ana wbakaaro i te nui, i te Ariki pu ana no nga korero o tana mabara. Otia a ona ra, ka mahia e matou.