NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 17 OKETOPA, 1874. " Ki u hoe tenet, E Kara."

Hawke's Bay Times, Issue 1620, 16 October 1874, Page 395

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 17 OKETOPA, 1874. " Ki u hoe tenet, E Kara."

HE KORERO NA TE KORONEHO. He korero na te tahi o nga nupepa ,p Neipa. I mea taua nupepa, kahore kau he tikanga o nga mahi i mahia e nga Mihanare tawhito; a.e mea ana a Te Koroneho, na nga Minita o Te Atua, i ako nga Maori o mua i noho pai ai te whenua nei. A tae rawa mai te tini Pakeha o enei ra, me end lau, kua pai te noho o te Maori i te akoranga o nga Minita o Te Atua. E tino whakaae pu ano matou te kai tuhi tuhi o Tts Haku Pei Taima, ki aua kupu a Te Koroneho; he tautowbito matou kite whenua nei, kua kite matou, i nga mahi tawhito a nga nui a mua i te maoritanga o te tangata, kua tino kite matou i nga kino o nga ra o te kai tangatatanga. A kua kite ano hoki matou i nga ra o muri mai i aua ra. Ao mohio pu ana matou; he kotahi anake te mahi, a ko taua mahi anake nana, i ako nana, i rongo ai nga Maori o mua, i rautu ai nga kino o mua, i noho pai ai te Maori i mutu ai te kai tangata, te whawbai, te kohuru, te tahae me nga mano tino he i mahia i te maoritanga o te Maori. Na nga Minita o Te Atua, na o ratou ako ki nga Maori, me a ratou korero pono, me to ratou aroha, ki nga iwi o te whenua nei, na aua mahi, na aua Minita o Te Atua. A na ratou anake, i ako, i noho pai ai nga iwi o te motu nei. Ahakoa, kiia., na nga kai hoko taonga, na nga kaipuke hoko muka, na nga Paheha Maori, na ratou i ako i noho tika ai, i noho whawhaikore ai te Maori; ka ki atu matou te tangata i kite i aua ako a nga Minita o Te Atua, he hori kau ano. Na nga Minima o Te Atua na ratou i nobi pai ai te motu nei, i pai ai te haere mai .o te mano o te Pakeha, i kora ai e kohurutia, i kore ai e murua nga taonga. He reta tuhi tuhi na Te Koroneho, mo te kupu o te nupepa, mo te whenua i hoatu e nga tangata Maori o Haku Pei nei mo te kura, i .te tau 1853; A mo nga kupu ano hoki o te korero mo te whenua i hoatu e nga tangata o Omahu mo te kura; a i mea taua nupepa e hara i nga Minita o Te Atua, na ratou i ako nga Maori i noho pai ai nga Maori. Engari na nga Pakeha Maori i ako i kore ai be mahi kino a te Maori i nga ra i mua tata atu o te wa i haere mai ai te tini Pakeha, ara i nga ra i mua tata atu o te tau 1840; ka mea a Te Koroneho, ki. taua nupepa, tenei aku kupu whakahoki mo au kupu. He nui nga korero o mua, e hara taku kupu mo Renata Kawepo i te mea, he kupu iti; note mea. He mahi nui ta nga Maori, i hoatu ai e ratou te whenua nui mo te kura ; he nui nga mahi penei a te Maori; tetahi, ko te whenua i hoatu e nga Maori mo te kura i Te Aute i te tau 1853. E hara enei i te mahi iti. He whenua tenei i hoatu e nga tangata Maori mo te kura, hei ako i nga iwi katoa. E hara i te ako i nga tamariki Maori anake; he whenua tenei i homai i te Maori mo te kura, he tikanga hoki no roto i nga mea i akona e nga Minita a Te Atua kia ratou ; e hara i te mea na nga Pakeha Maori i ako, no te mea, i aua ra i homai ai taua whenua, ki ano he Pakeha Maori o noho noa i konei, e ahei ai e ratou he kupu ako ma ratou ki nga Maori. A kia korero ahau mo Renata Kawepo, ka 30 tau o maua ko Renata i haere mai ai ki Haku Pei nei noho ai; he tai tamariki a Renata i reira, ko au o maua kua tae mai ki konei i mua atu, I noho hold a Renata i akona kite kura a nga Mihanare i Te Waimate i Tokerau; i akona hoki aia i reira kite karnura. Ki te hanga whare kowhatu, kite mahi niira huri paraoa ; i kite ano hoki aia i nga mahi o nga kura nui o te whenua nei. I kite aia i te kura e akona ai nga Tamariki Pakeha o nga Mihanare. Heoi ano hoki te kura Pakeha o te motu nei i aua ra, ko Te Pihopa o Waipu, ko te Wiremu boki te kai whakahaere o taua kura. A i kite ano hoki a Renata i te kura nui mo nga tamariki taane me nga kotiro Maori. He mea bono tonu te haere mai o te Maori ki aua kura, matakitaki ai' i nga mahi ako o roira. A na te wbawhai a Hone Heke i te tau 1845, i muta ai te mahi i aua kura; a i muri. tata iho ka haere mai maua ko Renata ki konei. Ko Renata i noho tata i au i tona kainga, ko au i Waitangi. No te tau 1845, ka tahuna mataatitia e maua nga raima, mo te timera o taku whare. A na Renata ano, na ana ringa ringa i mahi ano hoki te timera o tana whare. E hara i te whare Maori, he tatau, he wini; he ruma ano to taua whare, i penei pu ano me to te Pakeha whare. Ano ka waipukea te whenua e nohoia ra e maua na Renata ano i mahi he ara, atu ano i tana whare a tae noa kite pareparenga o te awa o Ngoruroro, a tae noa ano hoki ki te awa o Waitangi; na (maua i hanga te waapu i te awa o Waitangi; he mea hoki i mahia ai taua ara, kia pai ai te haere kite kura, a kite karakia ano hoki. Koia ko Renata i aua ra, he hoa noku kite ako i nga tamariki o te kura. A i te tau i muri iho, he kai whakaako aia i roto i te karakia. A i mahi aia i taua mahi i roto i nga tau atu ano i te tau 1846 tae noa kite tau 1851. E hara tana i te mahi hanga hanga noa, ko nga ara i haere ai aia kite kauhau, kite ako kura, e hara i te rori i waerea paitia, i penei te pai mo nga rori o enei ra. He ara paru, he ara nui te wai; a, kahore he hu i Dga waewae Maori; ko nga kakahu ona e haere nei aia kite ako i te iwi, e hara i te tino kakahu ; he haere nui anake no te ngakau aroha ona kite ako ; ko te tinana i ruhi noa iho i te ngenge. Ahakoa, maiatonu aia Id te pai mo te iwi; he haere tana ki Patea, ki Tarawera, ki Tangoio, ki Mohaka, ki Manawatu, ki Porangahau, me nga tini kainga mamao atu i Nepia nei. A he tangata kaha Q Renata, kite ako i nga kura ; he tangata ako ano hoki aia i roto i te tino huihui, i mene katoa mai ai te runanga i nga tau katoa, i bui hui'ail te tino whare o te Minita. I bui hui mai hold nga kai whakaako o nga kura katoa ki taua hui; haeve waewae Maori mai ai ratou i te nuku o te whenua. E hara aua tini mahia ratou i, te mea utu; kahore, he mahi noa iho mo te iwi. He kawenga aa te rapu i

te pai mo te iwi; akota te aroha e kaha ai, ko te ngakau o nga kai raabi e tino nui ana, ko te utu moni, na te uaua anake tena i kawe. Ako nga kupu mo Renata, me nga tangata Maori katoa o Huku Pei nei mo te kupu e ki na koe, mo te aim whenua kite ngaki kai. E hoa kia kiia atu taku kupu. . He kupu e mobiotia ana e nga Pakeha tawhito katoa o te whenua nei. Ahakoa kahore he whenua nui o enei tau e mahia ana kite kai e nga tangata Maori o konei. Otiia kia rongo mai koe, i te tau 1346 a tae noa kite tau 1856. He tino nui rawa atu te whenua e ngakia ana, a he tino nui rawa rawa nga kai o aua whenua e hauhakea ana e nga tangata Maori o konei, o te whenua atu ano i konei i Heretaunga a tae noa kite Whai-o-paoa. He mea ngaki a he mea hauhake, a he mea a mahi enei pio kai e te ringa ringa Maori, katahi nei ki nga tau, ou, o koutou o nga mea u hou mai kite whenua nei nga parau, nga mibini patu witi, me nga tini raweke a te Pakeha ka kitea a te Maori. Tena ko imm, na tona ringa ake, i tino ngaki, a mete tino makona ano boki o tama«roto. He tini nga kaipuke Maori o aua tau; he tini o aua kaipuke i rere atu i Ahuriri nei. E hara i te rere noa, pangoro tono aua kaipuke i te witi, ite kaanga, i te riwai, ite muka. E hara aua muka i te mea haaro ki au mea rino, he mea haaro e te ringa ringa tangata, ki a mua mea kite makoi kuku. He tana he tana o aua muku; he tino muku ano ia aua muka. E hara ite muka penei me au e haaro ai, mete ahua hukahuka ngare koka nei, kite mea ka kia he tito nga korero nei; tena koa rapua i nga pukapuka ite Katimaha i Poneke. Kei aua pukapuka te pono o aku korero; no era tau enei mahi nui, a' kahore ano te mahi penei o enei tau, a e mea aua ahau, e kore penei te mahi nui e kitea ano kite whenua nei. E mobiotia ana e Renata, a e nga Maori katoa o Haku Pei nei te tika mete pono o aku korero, no te mea na ratou pu ano aua mahi i mahi. E hara hold enei mahi a ratou, i kaha ai ta ratou mahi ite mea kua tae mai nga kaheru pai a te Pakeha kia ratou; kahore, na te uaua Maori, i kawe te kaha a he mea mahi aua tini mea nei, i nga ra o nga Pakeha (e kiia nei, he Pakeha aroha aua Pakeha ki nga Maori,) ki ano i tae mai ki Nepia nei. Otiia ko nga ra era o nga Minita o Te Atua kua noho i konei, kua ako i aua tini tangata Maori. E hoa, kia kii atu ahau kia koe, ko aua mahi, i mahia i nga ra ou ki ano i whanau mai kite ao nei. E hara taku kupu i te korero wawata, e hara i te whakanui i au, i penei ai taku kupu, na nga Minita o Te Atua, na nga tikanga o a ratou ako i nga pai o te kupu o Te Atua, na taua ako a nga Mihanare, aua tini mahi nui i puta ai i nga Maori. He haerenga mai no maua ko Pihopa Ilerewini i Poneke, ano ka tae mai maua ki Mohaka ka ki mai aia " E whakapai pu ana ahau ki Te Atua mo nga mea e kite nei ahau i tenei whenua," nei ra he ara Maori, he ara paru, he ara kopikopiko to maua ara i haere mai ai. Ahakoa, te kino o te ara, engari ko tana ngakau i koa, kite noho pai, kite ahuwhenua ote iwi kite karakia, kite ngaki kai ma ratou. He iwi wainamu te Maori i aua ra kite waipiro; a tokorua ano o nga Maori o roto i nga tini Maori e noho ana i Tangoia a tae noa ki Katara Paina i kai waipiro, ko taua tokorua i kai i taua kai, ko te nuinga katoa kihai i kai i aura o mua. A kahore kau he tangata tahae o aua ra; kahore he mahi ratapu, kahore he haere ratapu o te Maori. No te tau 1853 no nga ra o Wiremu Patene (kei Mene taua tangata e noho ana i naianei) no nga ra ona i haere mai ai i Poneke ki konei, i haere mai aia kia kite i au i Waitangi. Ano ka tapoko mai aia ki taku whare toa; (he Parakimete mahi rino hold aia,) ka kite aia i te kakati o te tatau o taua toa takotoranga laonga. He rakau nei taua kakati, e hara i te Raka penei me o naianei raka he mea rino. A he whare e tu ke ana taua toa, koia anake, ki tona tunga i etahi o nga whare, ka ui aia, " Ha he tatau raka kore, te tatau ote Toa nei; be tatau puare noa." Otiia e hoa i enei ra, kua mea taku wbakaaro, me raka pu ano nga tatau. Ara no nga ra o te Pakeha Maori kua tae mai kite whenua nei, me mahi pu ano nga tatau kite kakati rino. He iwi noho pai nga Maori o konei i aua ra ; he iwi aliuwhenua, he iwi waimarie. E hoa, kia mea atu au ki a koe, tena i ana me titiro o kanohi ki nga kupu tino pai i taia ki roto. kite nupepa Maori; he nupepa hou taua nupepa ko "Te Wananga; he nupepa e mahia ana e Henare Tomoana raua ko Karaitiana, te pai mete tika o nga kupu o taua " Wananga" he korero na te ngakau pono i hoake, i te 9 o nga pepa o taua " Wananga" e penei ana nga korero. " Ahakoa nui noa nga tau e whakahaere ana te Kawanatanga i Aotearoa, te ata mararaa nga kanohi kite pai, ko te tino tupunga mai ote pai mete mabuetanga o nga mea tino kino a te Maori, na te Kauwbautanga a nga Minita i nga kupu Tapu o Te Atua, ko te tino tangata ia nana i hohou te rongo, ki nga hapu Maori, i noho rangi marie ai i roto i te Hahi oTe Atua. Whakahaere kau ai te Kawanatanga i runga i te kaha o nga Minita a Te Atua."