NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 28 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara.”

Hawke's Bay Times, Issue 1606, 28 August 1874, Page 339

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 28 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara.”

TE PAREMATA 0 NIC" TIRENI. No te 22 o Akuliata i korerotia ai i te runanga wbare Ariki nga korero kia namaa ano he moni i Tawahi i Ingarangi; ka raea a Te Watarauibi e tino whakabe rawa ana aia ki tenei mahi kite nama moni; ka mea aia, ko nga moni kua riro mai ia tatou ia Niu Tireni, ara nga moni kua namaa i enei tau kua pahure nei, he tino nui kino, ko aua moni kua tae kite kotahi te kau ma waru iniriona, me nga rau e rima te kau mano (£18,500,000.) A ko nga moni utu e hoki mai ana kia tatou o roto o nga moni utu mo nga taonga uta mai ki te whenua nei, ara nga moni, e kobi kohia ana e nga wbare Katimaube, be iti rawa aua moni, i nga moni e kohi kohia ana e nga wbare Katimauhe o Poibakena. Hoi he iti a ratou moni i nama, ai, i nga moni kua oti nei ia tatou te nama; ka mea aia, e ki ana etahi tangata, e nui haere ana uga nui mo te iwi o te whenua nei; a na nga mahi e mahia ana ma te iwi i puta mai ai i'ua nui mo te iwi; ki taana whakaaro he teka kau ano aua korero o aua tangata, no te mea, e ki ana aia, te take i nui haere ai nga painga mo te iwi o te whenua nei, he mea, kua kake te utu o te wuuru, koia nga painga mo te whenua nei i nui ai, e bara i te mea i puta aua painga mo te iwi i nga mahi e mahia nei e tatou mo te iwi. E mea ana ano hoki aia na te mea kua kake te utu o te wuuru, koia ano i kake ai ano te pai mo nga iwi o nga whenua o tawahi. E whakaae aua ano aia, he nui ano nga moni e kohi kohia ana e a tatou whare Katimauhe. Otira kite mea ka tirobia aua moni; a ka tirobia ano hoki nga moni o whakapaua aua e tatou ki nga mabi o te whenua nei; a kite mea ka whakariteritoa aua moni, tetabi kite tahi; ko nga moui e whakapaua ana e tatu nga mea i nui, ko nga moni kohi kobi e nga wbare Katimauhe nga mea i iti, e kore ia nei e tika te ki, he mahi tika, ko te moni e pau ana kia rahi, ko te moni e puta mai aua hei utu mo aua moni pau, kia iti, e kore e taro he ram te mutuuga; e pai aua ano aia, kia whakaae te runanga Ariki kia hoatu he moni ma te Kawanatanga, hei utu i uga mahi, kua timataria e ratou, kia tae ai aua mahi ki te otinga tika. Otira e mea ana ano aia, kia matatau te titiro o taua runanga Ariki nei, ki nga mahi a te Kawanatanga, kei mahia ano he mahi bou e ratou; kei mahia, hoki he mahi, hou, kihai nei nga tikanga o aua mahi i wbakaaetia kihai i rangona e te runanga i nga ra i whakaae ai ratou kite ture mo nga mahi mo te iwi. E whakaae ana aia ki nga miriona e toru (£3,000,000) mo nga rerewei, no te mea ma aua moni ka oti ai aua rerewei. Otira ko nga moni e tonoa net e nga Pakeha keri koura i Hauraki, hei mahi ma ratou kia taea ai e ratou te tino koputanga o raru o te whenua; he moni aua moni e tonoa nei e aua Pakeha, ki taana titiro, he whakaae he noa iho, te whakaae, mo aua moni, mehemea e tukua ana ma aua Pakeha, a he mahi tino kuare pu ano taua mahi a te Kawanatanga. A ko etahi moni'e tonoa nei e te Kawanatanga. Ko aua moui e tonoa nei e te Kawanatanga, ko aua moni kei nga mea onga whare Katimauhe nga moni hei utu i enei. Ko tana kupu mo nga Pakeha e utaina mai i tawahi, ki taana whakaaro, he tino nui rawa aua Pakeha kua eke mai i Tawahi, a kei te moana e rere mai ana. Ko nga mahi o te whenua nei, he iti, ko aua tini Pakeha he nui, mohea ano etahi o aua Pakeha, kei hea he mahi ma era. Ka mea aia, e te ruuanga nei, kia tupato ta tatou mahi, no te mea, ma tatou e tika ai a ma tatou e he ai ano hoki nga nui e puta ai he pai mu nga iwi o te whenua nei. Kei a tatou hoki te whakaaro mo te whenua nei, e he ai nga mahi nama tonu i te moni, i raru ai nga mahi i te tino nama kino, e ora ai rauei, i nga whakaaro tupato kite nama moni; ma te nama kino i te moni, e he ai nga iwi o te whenua nei, e he ai ano hoki te tupu pai o te koroni nei. Ka mea a Te Horomehe, e ki ana aia, na te kake o te utu mo te wuuru, i tupu pai ai nga raea mo te iwi o enei ra. E mea ana aia, ma nga whakaaro tupato kore, o nga mahi nama boko hoko o te whenua nei, e tupu" ai he wa e raru ai nga mahi o te whenua nei, e noho rawa kore ai te iwi. E. he ana ki taana whakaaro te mahi nama moni. Ka mea a Te Kerehi, e pai ana aana whakaaro Jria whakaaetia te Ture nama moui. I whakaae ano hoki, a Te Kemana, a Te Ropihana, a Te Hamerina, me Te Pona, kia whakaaetia e to runanga te ture nama moni. Ko Te Honitana, ko Te Kere, ko Te Matara i whakahe ki taua ture nama moni. Ka mea a Te Hemerina, kite mea e pai ana te runanga nei kia namaa he moni, hoi e pai pu ana aia kia nui nga moni e nama, hei' aha nga moni iti, engari kite mea he hiahia nama moni ta te runanga nei, a mehemea he mahi mo aua moni e mohiotia ana kia nui koia pea te mabi, kia kiia ai he tino mahi, kia nui rawa nga mea e nama ai ratou kia tae kite rima te kau miriona (£50,000,000) umeretia ana te kupu a Te Hemerina hei kata ma taua runanga. Ka mea a Te Rata Porens, ko nga korero a Te Watarauihi, he korero ngurunguru amuamu whakakuare i te iwi nga kupu a Te Watarauihi. No tenei ra i huihui ainga me ma tangata o le Paremata o te hunga e whakaae ana ki nga tikanga a Te Wokera korero ana a Te Wokera kia ratou a whakakina ana eia te take i kiia ai ratou kia huihui. A e toru take korero i korero ai aia kia ratou. Roa noa nga korero a taua hunga whakaaetia ana e ratou enei tikanga; e whakaae ana ratou ki nga tikanga katoa ate Kawanatanga; kia whakakahoretia nga Kawanatanga Porowini o te motu nei. A kia mahia etahi tikanga hou hei ture mahi i nga mabi i mahia e aua

Porowini; ko nga moni oauawahi, ka mahia houtia nei, me mahi ano ki nga mea, o o reira mahi mo te iwi. Rapurapua ana e ratou tenei kupu; me tu wawe ano ranei te tahi runanga Pare* mata, taihoa ano ranei te Paremata e tu. hei mm ra ano e tu ai te Paremata, i nga tau katoa, kiia ana e ratou, me waiho te Paremata, kia tae mai ra ano nga ra o te tau etu ai, ka kiia kia tu. A kiia ana e raton, ko nga .tikanga hou a Te Wokera kia korerorerotia e te iwi a kia kiia nga whakaaro mo nga mahi o nga tini Kawanatanga o te whenua, nei, te whakakahore ranei a te iwi te whakaae ranei. Ka mea a Te Wokera, a nga ra e tu ai ano' te Paramata, ka whaakina eia ana tikanga; ako aua tikanga ka mahia eia kite pukapuka, ka tuku mai ai eia kia, kiia aua tikanga e te Paremata he ture, Mea katoa ana taua puni meme, ka whakaaetia taua tikanga a Te Wokera e ratou katoa. • < He reta enei kua tukua mai kia matou kia panuitia e te nupepa nei, no Whakataka Rangiwhakaoma, 12 Akuhata, 1874 —"E ta, tena koe,—He kupu atu naku kia tukua mai e koe ki au, he nupepa o nga korero katoa e tukua ana ki .te Haku Pei Taima, nga nupepa e rima te kau pea i roto i te tau, maku ano e utu ki a koe, mau ano e whakamarama mai ki au, te ritenga mo te utu mo te maraina, e timata ai te tau me te marama e whakaputa atu ai au i te utu ki a mohio ai au. Hoiano naku na Hori Karaka, o Ngatikabunguru, kia Waiti te tangata o te Terehi, i Nepia, Ahuriri; ko whakataka taku kainga wuhi o Rangiwhakaoma." Kei te panui e mau i roto ano o te nupepa nei nga utu, mo nga marama, mete tau, nga utu, e utu ai te tangata ana tangahia eia tenei nupepa, me titiro a Hori ki taua panui; kite mea ka tukua mai eia aana moni mo te nupepa hei peuei ka tukua atu e matou te nupepa nei ki aia mo nga marama, o aua moni e utu oi. Otira kaua e tukua mai i te moni pakeke, i te koura, i te hiriwa, no te mea ehoon i tera ite ture. E pai ana me tuku mui eia i nga pohi pane kuine; a e pai ana ano hoki me tuku mai i te nooti mo te pauna moni kotahi penei ma taua pauna kotahi e utu nga marama e 8 mo te nupepa nei e tukua atu ai ki aia. " Te Haire, 14 Akuhata,*lß74~Ki te Kai Ta ote Haku Pei Taima,—He kupu atu tenei naku ki a koe, me tuku mai e koe te nupepa ki au, o to timatanga tuwheratanga o te Paremata, me whakamarama mai te utu, mo te tuku korero atu kia taia kite nupepa. He mea atu teuei naku, i kore e tae mai i roto i nga wiki kutoa ki au, engari nga ra whakamutunga o te marama, na reira au ka mea, me whakahoki iho te moni maku i te tau. Otira kei e koe tetabi whakaaro, ko te moni ka tukua atu e kotahi pauna (£l.) Hoiano, na to boa pono na te One Hipabaiti, NgatikuiaHaiereAraka." —Ka tukua atu nei e matou i tenei Meera te nupepa kia One; ko te moni i tukua mai uei e One, ko te kotahi pauna (£1), hei utu taua pauna kotahi mo te nupepa nei, atu ano i enei ra a tae noa kite 10 o nga ra o Pepueri, 1875. Ko nga korero, ote whakapapa tupuna, o nga korero tara o mua, o nga tangata mate, o nga hiu korero e taia noat'ia ana era e matou kahore he utu; engari ko nga panui, o nga hoibo ngaro, o nga taouga hoko, me utu era, kite ritenga utu, e utu ai ano te Pakeha mo a ratou korero pera. " Marae Kakaho, Akuhata 20,1874 —Ki te Kai Ta ote nupepa nei ote Haku Pei Taima,—E hoa, tena koe, — Te mahi na i tau malii; he kupu tenei naku, me tuku mai e koe etabi pane kuini; kahore he pane kuini ote whare takotoranga pukapuka o Marae Kakaho nei. Taku nuhi he ui, ko tana ki tenei, kahore he pane kuini; kite tukua mai e koe, me tuku mai kite tangata ote Poutapeta. I na hoki e ki ana koe kaua te moni pakeke; me tuku mai ki Marae Kakaho; heoi ra na to hoa Kakaka Maki."—He mahara bou teneinaKaraka, ki ano nga kai mahi nupepa, i kite noa i tenei whakaaro. Oti, he tika ranei, me tuku noa atu te nupepa, a ma te kai ta ano hoki e utu te tangata maana nei taua nupepa i tukua atu ai. Mehemea, kahore he taapi pane kuini a Karaka; a e kore e kitea eia te whare hoko o aua tu mea, hoi ra, maana e titiro nga reta o nga tangata na ratou nga reta i runga ake nei, i roto o tenei nupepa, kei reira nga kupu utu, mo nga patai o nua tangata, a ko te utu ano tera kia Karuka mo taana patai. [No muri iho o nga korero i tuhi tuhia i runga ake nei kia Karaka Maki, i tae mai ai ia Kapene Akini (Capt. Atkyns) nga hereni 15, hei utu mo te nupepa kia Maki a tae noa kite 26 o Nowema, 1874. Tae rawa mai ano hoki ia Kapene Akini te reta a Karaka, kua oti ko te mahi te pepa mo te ra nei; hei tetahi atu nupepa.] Nga utu makete o Akarana, o te 21 o Akuhata, 1874. E ki ana ate Pakarana, mo te kau momona, £ll2 6 he mea auo £2 mo te 100 pauna tairoaha ; mo te hipi, e 5 kapa he mea ano e 5 me to parenga mo te pauna; mo nga kau okiha tu a kuao, e £5 he mea ano £7 mo te kuri kotahi; mo nga kau whakatete waiu, £lO he mea ano £l2 mo te kuri kotahi. Mo te ooti, e 5 hereni he me ano e 5 hereni mete 6 kapa mo te puhera ;mo to kaanga, e 5 hereni mete 5 kapa mo te puhera; mo te witi papapa, £7 10 mo te tana; mo te paraoa papapa, £8 mo te tana; mo te witi, e 6 hereni mete 3 kapa he mea ano e 6 hereni mete 4 kapa mo te puhera; mo te paare, e 5 hereni mete 9 kapa mo te puhera ; mo te paraoa, £l3 he ?mea auo £l3 10 mo te tana; mo te riwa'j £7 be mea ano £8 mo te te tana. Nga utu makete o Poneke o te 20 o Akuhata, 1874; mo te paraoa, £lO he mea ano, £l3lO mo te tana. Nga utu i Karaibitihata: mo te witi, e 6 hereni mete 4 kapa mo te puhera ; mo te paraoa, .£l2, be mea ano £l3 mo te tana; mo te riwai, £6 mo te tana. Kotahi Tima Manuwao i tahuri i runga i tetahi o nga motu o Whiiti, 150 ong't tangata o taua kaipuke, a 2 i mate. Na tetahi kaipuke o Tiamana i kawe aua Pakeha* ki Keratoma,