NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 7 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara." TE PAREMATA O NIU TIRENI.

Hawke's Bay Times, Issue 1600, 7 August 1874, Page 315

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 7 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara." TE PAREMATA O NIU TIRENI.

No tenei ra no to 4 o Akuhata, i korerotia ai, i te aro aro o te Paremata, nga korero o nga pukapuka, hei mahi ma te Paremata, kia mahia aua korero, o aua pukapuka hei Ture. Ko te Ture hou mo te “ Kooti whakawa whenua Maoriko nga korero o nga Maori o Ahikouka kia utua ratou mo nga mea o mua. Ko nga kupu o nga tangata b Awahuri, mo a ratou Karauna Karaati.

A timataria ana ano, te korero, mo nga ngahere, ka mea a Te Mari, e he ana i aia te Ture mo nga ngahere. I mea tana whakaaro, ko te main tika, ko nga Ture whenua o nga tini Porowini me whakakotahi; ara kia kotahi tonu ano, he ture mo nga Porowini katoa o Niu Tireni ka pai. E mea ana aia, ehe ana nga korero, mo nga ngahere e pau ana i to ahi, he iti nga ngahere e pau ana, a ma te iwi ano e mahi he rakau, ara, o kaha ano te iwi kite whakatupu rakau mo ratou ano, e kore o pau nga 'rakau o nga ngahere tawhito, kua tupu ano nga ngahere e mahia houtia e te iwi. He ture tikanga kore te ture ngahere, he mau mau mahi, a he mau mau rnoni, hei utu mo nga kai mahi o taua Ture. Ka mea a Te Makianaru, ahakoa e pai ana aia kia toe nga ngahere o te whenua nei. Otira, c whakahe ana ai kite ture hou, hei tiaki i nga ngahere, a ka whakahe tana kupu i taua ture hou. He aha te take, i meinga ai, kia tukua nga ngahere, ma etahi tangata e tiaki, he aha te waiho ai ano, ma nga tangata e tiaki, ma te hunga ano e tiaki ana i aua ngahere i enei ra. He nui noa atu nga korero take kore, e korerotia ana mo aua ngahere. Ko wai nga tangata o te whenua nei, ko wai nga tangata o nga Porowini; e mea ana ahau, ko ratou tain ano te iwi, e rangona nei ko te iwi o Niu Tireni. Mehemea e ahuareka ana Te Kawanatanga kia pula he mahi ma ratou ; me mahi e ratou kite iwi, ka hoatu ai e ratou he pura pura ki te iwi hei whakatupu rakau ngahere. Mehemea e mea aua Te Kawanatanga kia mahi ratou, i nga mahi, e mahia ai te rakau, he aha ano Te Kawanatanga te mahi ai ano hoki, i nga mahi whakatuputupu witi, te mahi ai ano hoki i nga mahi katoa e mahia nei ete iwi. He nui noa atu nga rakau o te whenua nei, e kore nga rakau o te whenua nei e pau i nga tau kotahi rau e haere ake nei. E he ana i au te Ture hou mo nga ngahere, no te mea, ma taua Ture ka noho ai ano he tangata hou i roto i Te Kawanatanga, a e mea ana ahau, he tini maha rawa nga tangata o Te Kawanatanga i enei ra.

Ka mea a Te Okona, e pai ana aia ki te ture hou mo nga ngahere, ahakoa, i haere mai aia i te takiwa o te whenua nei, a he nui noa atu to reira ngahere, ahakoa e pai ana aia kite Ture hou. L mea pu ana aana whakaaro, i kitea te mohiotanga nui a Te Wokera, i roto i te pai o nga tikanga o taua Ture hou, nana hoki na Te Wokera i mahi nga korero o taua Ture hou. E mea ana ahau, kei nga tau e haere ake nei; kia toru pea te kau tau, koreira, temanaakitia ai e te iwi, te rapu ai ano ratou i te rakau ma ratou. A e kore e tika kia waiho ma te iwi e tiaki he rakau ma a tatou uri. E mea ana aia, mehemea, e tukua. ana nga whakaaro o nga tangata o Otakou, o Kataperi, kia puta mo nga mahi ngahere, a mehemea e aronui ana te iwi kite mahi i aua whakaaro o Otakou, o Kataperi, e kore e roa nga tau ka rapu nga taugata katoa, kia puta, he nui ma ratou o aua ngahere. A e mea ana ahau ko etahi o nga Porowini, e kore e taea aua mahi nei, e ratou te mahi. Ka mea a Te Pakarana, e whakahe ana ahau, kite Ture hou mo nga nguhere, no te mea, he mahi ano nga mahi, e mahi ai te iwi, a he mahi ano nga mahi, e mahi te Kawanatanga. Ko taua mahi ngahere hou, ho mahi (era ma te iwi e mahi, kaua ma to Kawanatanga ; te iwi e aronui ai, e mahi ai, hei pai mo tcnei whenua; ko nga laepa whakatuputupu i te taha o nga whenua e ngakia ana. a ko etahi motu rakau ano hoki kia tupu i te taha o aua whenua e ngakia ana. Ahakoa ko Akarana te Porowini a nga Porowini katoa e tino multi nui ana i te rakau, ahakoa ho nui noa atu nga rakau e tuakina ana i taua Porowini, he nui rawa atu ia nga rakau e whakatoria aua ano e o reira tangata. A ma aua rakau whakato hou, e kitea ai ano he raktu ma te iwi ana pau aga ngahere kauri q reira, Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga kia whakituria he Kareti ako i nga tamariki ki nga mohiotanga o a tatou tupuna. Heaha te wbukaturia ai ano hoki e te Kawanatanga tetahi Kareti ako i te iwi; ki nga tino tikanga o nga mohiotanga katoa o te ngaki whenua. E whakapai ana ahau, ki nga mahi a Te Wokera, ara ko taku whakapai tenei, he kaha pu ano nona kite mahi i nga tikanga katoa o ana mahi e mahi ai; a e mea ana ahau, kati he mahi ma Te Wokera ko nga mahi kua timataria eia ; ko era mahi aana kia oti pai i aia, ka tango ai ano aia i te mahi hou. Ma reira ka rangona ai aia hei tangata rongo nui. E tino whakahe ana ahau kite ture hou mo nga ngahere. Ka mea a Te Roritana, ki tana whakaaro kihai i taea e Te Wokera nga tikanga o nga mahi o nga ngahere, a kihai ano hoki aia i kaha kite whakaaro i nga mahi hei whakatupu ngahere hou. E mea ana aia, e he ana nga tikanga o te ture hou mo nga ngahere, i te mea, e kore e taea, e nga taugata o te iwi; a tetahi he o taua ture, e tino tango ana i nga whenua o nga Porowini; hei mahinga mo nga ngahere hou ; kua mea hoki nga tangata o te Porowini o Katapere; kia mahia ano e ratou, he ngahere hou ma ratou. No te tau 1870 i hoatu ai e te Kawanatanga o taua Porowini nga [moni e ono te kau ma rima mano pauiia (.£6u000) hei utu ki nga tangata ngaki i nga whenua, i tukua e taua Porowini hei turanga ngahere hou j ko nga tikanga, ara, ko te mahi e mahi ai,

a e rapua ana e taua Ture hou, e painga ana eia. Otira ko nga korero o taua ture e he ana i aia; ko te whakatupu ngahere hou tana i whakaae ai. Ko te mea i he i aia, ko te hunga e kia ana e taua ture ma ratou e mahi aua ngahere, koia ra tana i kore e whakaaetia eia taua ture.

Ka mea aTe Purueta; ko nga kupu a Te Roretana, i rere ke i a nga whakaaro ote iwi o Katapere. E mea ana aia, ko nga tikanga mo te ture hou mo ngahere, nga mea e puta ai i aua tikanga nga pai mo te iwi. No te mea, he kore ngahere i nga parao o Katapere, i putoti ai te tupu o nga kai o era wahi, a i tae kite kai kore i nga ra e hauhakea ai nga maara o taua takiwa. Ki tana titiro, kahore nga mema e mohio ki nga tino tikanga o taua ture hou. E whakapai pu ana aia kia tu tetahi Kareti kura hei ako i nga taraariki, a kia tu ano hoki tetahi Kareti kura i nga tamariki kia mohio ai ratou ki nga matauranga ngaki kai. E tino pai pu ana aia ki taua ture hou.

Ka mea a Te Puni, e tino whakahe pu ana ai kite .turo hou mo nga ngahere, ko te tikanga, e puta tika ai nga mahi mo nga ngahere, mo tua nga rakau katoa o nga ngahere tawhito, a me whakato he rakau hou hei ngahere, ma nga uri. Ka mea a To Kere, ki tana whakaaro, kaua e tiakina nga ngahere e Te Kawanatanga; engari me mahi a roto o nga ngahere katoa ki nga rori haerenga mo nga mea katoa, ko taua ture hou; kahore kau he tikanga mo taua ture i enei ra He nui te he o nga ngahere i Taranaki; no te mea na nga ngahere nui o Taranaki, i rangi ua tonu ai taua whenua. A mea ana aia mehemea e turakina ana nga ngahere o Taranaki, katalii ka pai tera whenua, e kore ai i ua tonu i reira, E meaj ana aia ;ma Te Kawanatanga e mea, kia mulu ta ratou tohe kia tu taua turo hou. Hoi ano hoki te mahi ma te Kawanatanga, he tuku i nga pura pura kite iwi, a ma te iwi e whakato aua pura pura, hei nga kakano o nga rakau pai anake mo tenei whenua mo Niu Tireni.

Ka mea a Te Wata Honiana, e wha« kahe ana aia ki taua ture hou, no te mea, hahore kau he tikanga i mahia ai he ture hou mo nga ngahere. I mea hoki aia, ko nga whenuae kore e tino uaina ete ua; ko taua tu whenua nga wahi i itio reira ngahere, pera hoki me tera whenua me luia a i mea hoki aia, kihai i hoki mai ki nga iwi o Puruhia nga moni i utua e ratou, mo a ratou ngahere i whakato ai. I whakahe ano hoki aia kite ture hou mo nga ngahere, he mea hoki nana, ki tana whakaaro, ko nga tikanga, o taua ture, he tikanga kohi moni ma te Kawanatanga. A ki te’ mea ka whakaaetia taua ture hou, hei tino ture mo te whenua nei, ka tangohia pea e te Kawanatanga nga tahatika katoa o nga takutae moana, o nga wahi pai o te Waipounamu; hei turanga ngahere, A ko nga wahi pai hei turanga taone ka riro ia ratou; hei hoko, kia ranea ai he moni ma ratou. Mehemea koia ra nga tikanga a te Kawanatanga, penei he nui te moni e tae mai kia ratou. A e mea ana ana whakaaro, he moni te mea e manaakitia ana ete Kawanatanga. A e mea ana aia he tika ano kia manaakitia te moni e ratou, i te mea hoki, he nui nga mea a ratou e mahi nei hei whakapau i a ratou moni.

Ka mua a Te Raki; e pai pu ana ahau kite ture hou, no te mea he tino ture pai, a ka tino whakapai a tatou uri, ki nga tikanga o taua ture. I mea aia mehemea kua tukua wawetia mai nga pukapuka o nga korero o taua ture nei, me nga pukapuka ano hoki o te Niu Tireni mete Poronihia Kamupene, kia roa ai te tirohanga o aua pukapuka e te iwi, penei kua kitea e te iwi nga mea nui, me nga mea pai o aua ture hou. E mea aua ahau hoi ano nga tangata e whakaho ana ki taua ture hou mo nga ngahere; ko nga llupiritene o nga Porowini, me nga tangata ano hoki a tohe tonu ana kia tu tonu nga Kawanatanga Porowini, kia kaua aua tu Kawanatanga e whakakahoretia. Ako ratou katoa e mahi tahi mi ratou; he moni kia puta kia ratou te take i rite tahi ai o ratou whakaaro. E mea ana hoki nga tangata whakahe ki taua ture, e tika ana a ko ta ratou mea i whakahe ai, ko nga kupu, ara ko nga korero i tuhi tuhia ai aua tikanga o taua ture nga mea anake i whakahe ai ratou.

Ka mea a Te Hata, he mea he kitana titiro kia korcrotia nga whakaaro o te hunga mahi Kawanatanga Porowini, i roto i nga korero mo taua ture ngahere, no te mea,.ho Kawanatanga kotahi nga tikanga o nga Kawanatanga katoa. 1 mea hold aia, a i mea ano hold te tokomaha o nga mema o te Parana ta nei, e kore e tino korerotia te ture hou mo nga ngahere i tenei turanga o te Paremata ; otira, ka waiho kia tau kau noa iho. Ano te uinga e te Mema mo Timaru i ana patai ki Te Kawanatanga; ka mea ratou, e kaha pu ana ratou Te Kawanatanga kia tu taua ture hou he tino ture. 1 mea aia ko te mea tika ki tana whakaaro, me ngaki he ngahere hou, kia tupu i ta Waipounamu, a me mahi he tikanga kia turakina nga ngahere o tenei motu. Ka mea a Te Anaru, Lahore i tika te kupu a etahi mema ; e mea nei ratou, na nga ngahere i uaina ai etahi wahi o te whenua nei, a na te ngahere kore, i kore ai e tupu nga kai e ngakia ana i etahi wahi. E pai ana aia kite ture hou mo nga ngahere kia tiakina kei pau wawe nga rakau, engari, me tiaki aua ngahere kia toe ai he rakau ma nga uri o enei whakapaparanga e haere ake nei.

E ki ana a Te Pini; kahore lie tino hoko o nga makete hoko witi; mo te oti, 5 herein he mea ano 5 hereni mete 3 kapa mo te puhera; mo te paare, e 5 herein mete. 6 kapa he mea ano e 5 hereni mete 9 kapa mo te puhera; mo te witi, e 6 herein he mea ano e 6 herein me fo L'nno nin fn tntliurn