NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 4 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara.”

Hawke's Bay Times, Issue 1599, 4 August 1874, Page 311

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 4 AKUHATA, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara.”

TE PAKEMATA 0 NIU TIRENI. Weneti, 8 o Hurae. I korerotia i te Paremata, nga korero mo te rihi o nga whenua; ka ui a Te Watarauihi, kite Kororiara Hekeretari, kia Te Rata Porena, mehemea, ho pono ranei te korero e rangona ana, kua rihitia a Te Kawantanga ko te rihi ranei Kawanatanga i etahi whenua uui i nga tangata Maori; mehemea he pono aua, kii mo nga rihi. Nowai te mana, i rihitia ai aua whenua, ko te rihi, ranei e rihi ai Te Kawanatanga; ka me a Te Watarauihi e hara i te tino mohio pu nana, kua rihitia, ko te rihi ranei Te Kawanatanga i nga whenua, he kupu rongo kau nana, e korerotia ana e te iwi; ka mea auo e Te Watarauihi. Ko nga whenua, kahore ano i wbakawakia kite Kooti Whakawa Whenua Maori, e he ana ki ta Te Ture tikanga kia rihitia taua tu whenua. Otira e tino korerotia ana e te iwi katoa, a kua rongojaia i aua korero, a kua kiia pea te ki, kua mahia pea nga main whakarite kia rihitia etahi whenua nui i nga tangata Maori. A te take i ui ai aia i taua patai e patai nei ki Te Paremata. lie rapu korero kia nobo mohio ai aia ki nga kupu i pono o aua korero e korerotia ana mo nga whenua rihi i nga tangata Maori. Ka mea a Te Rata Porena, e mohio ana Te Paremata; ki nga tikanga o te Ture whakahau i nga mahi mo te iwi, a i nga tikanga ano hold o nga mahi uta Pakeha mai ki tenei whenua. I mahia ano e te Paremata, i tera turanga Paremata i te tau kua pahure tata nei; ko tetahi tikanga o taua Ture i mea, kia mahia nga mom e rima rau mano (£500,000) hei boko whenua i te taha whaka Nga Puhi o te motu nei, a ko aua rihi ka mahia nei, he timatatanga taua mahi rihi, e tae ai te otinga o taua mahi kite tino hoko, kite tino riro mai o aua whenua rihi, he me hold, ko nga tikanga ano era i kiia ai e te runanga nei, i tera hui huinga o tenei Runanga. E mohio pu aaa a Te Watarauihi, a e mohio pu ana ano hold aia a Te Rata Porera, i te tuatahi o te mahiuga e kore e hokona e te Maori aua whenua; otira ko te mahi i te reti hei mua, he rironga tera, no te mana o te whenua, ko te hoko te mutunga o te mahi rihi. Ko aua tikanga ara, ko te rihi ki mua, koia rate mahi tuatahi, engari ko te tino riro mai o te whenua, ko te hoko rawa te take i mahia ai kite rihi. A ki tana whakaaro e mea aua aia, ahakoa, be rihi i mahia i enei ra, e takoto ake nei, ka tino riro mai aua whenua, kite tino o te hoko ma Te Koroni, Ka mea a Te Watarauihi. E kore abau e mohio, otira, ko nga kupu utu mai a Te Rata Porena i ana kupu. He mea tuhi tuhi pea, ana kupu e Te Rata Porena kite pukupuka, a ko aua kupu e Te Rata Porena, he mea korero eia kite runanga. He mea hold ko te tikanga e mobiotia ana e taua runanga, me tuhituhi uaareri nga kupu a Te Kawanatanga, ana utua e Te Kawanatanga, nga patai a etahi o nga mema, o taua runanga ; lie mea hold i peratia ai, kia noho i te pukapuka nga kupu a Te Kawanatanga ; hei titiro ma nga mema o te runanga a ona ra e rapua ai aua kupu amua. He mea hold nana, ka rapua eia, a ka mahia eia nga tikanga o nga kupu a Te Rata Porena, ara nga kupu utu mai a Te Rata Poreua mo tana ui i nga tikanga o nga whenua reti. Ka mea a te Rata Porena, koia nei nga tino kupu utu ana, mo te patai a Te Watarauihi mo nga whenua e retia ana, kua wbakaae Te Kawanatanga kia retia e ratou i nga Maori etabi whenua nui noa atu. A be mea whakamana e te Ture mahi mo nga mabi ma te iwi kia hoko whenua Te Kawanatanga. A ko nga rihi mo aua whenua, te mabi timatanga, te take i rihitia, ai i te tuatahi, kia tino riro i tejhoko, te mutungn. Ka mea a Te Watarauihi kite runanga, me tuhi tuhi nga kupu utu mai a Te Rata Porena, mo taku ui mo nga whenua rihi, kite pukapuka o tenei runanga. A whakaaetia ana aua kupu kia tuhi tuhia ki taua pukapuka e te runanga. Ka ui a Te Wekepiri ki Te Kawanatanga ko enei kupu tana patai. Mehemea kua mahia nga mahi e kitea ai e hia ranei nga Maori o te wheoua nei i tenei tau. A mehemea kua kitea te nui o nga Maori, ko ahea ka tukua mai aua korero kia rangona a Te Paremata. He mea hold, ka nui ano te pai, kia kitea te nui o te Maori i nga tini takawa o te whenua nei, a Ida kite ai ano hold te nui o nga Pakeha i aua takiwa ano, ma reira e mohio ai nga mema o Te Paremata, kite tika ranei kite he ranei, o nga kupu e kitea nei o nga Maori, e panuitia aua e nga nupepa. He mea iioki na nga Maori kia homai ano etabi mema ano mo ratou mo nga Maori, kia uiaha, ki nga runanga Paremata. Ka mea a Te Wokera, e pai ana aia kia utua te ui a Te Wekepiri, no te mea kua L.e mai ki Te Kawanatanga nga pukapuka, e kitea ai te nui o nga Maori. A ko aua pukapuka kua tukua ki nga tangata perebi pukapuka; kia taia e ratou ki nga mabi ta pukapuka, a e kore e roa, ka tukua mai aua korero kia kitea ai e Te Paremata. No te 30 o Hurae aua pukapuka i kitea ai e nga mema o Te Paremata, a koia nei nga, tikauga o nga korero i roto i aua pukapuka; ko nga Maori katoa o tenei motu e wha te kau ma toru mano, e wha rau ma waru (43,408.) Nga Maori katoa o Te Motu Id te Waipounamu e rua manu, e ono rau ma waru (2,608.) No to Weneti te 29 ka mea a Te Kere ki nga mema o Te Paremata, kia tukua mai e Te Kawanatanga, nga pukupuka katoa, e korero ana i nga mabi, o. Te Kooti whakawa whenua Maori mo te tau •1873 ; ko aua korero e tonoa nei na nga Tiati o taua Kooti, kia tukua mai e te Kawanatanga, hei titiro ma nga mema o Te Paremata, o te runanga komiti mo nga mahi Maori; ka mea a Te Makarini, ki tana whakaaro, kahore he tikanga, e iiomai ai aua pukapuka kia kite nga mema o Te Paremata, a kore he pai e

puta, ana homai aua pukapuka; ka mea ano aia, ko a te turanga ano o tenei Paremata, ka. tukua mai eia tetahi pukupuka kia mahia houtia nga warn' o te Ture whakawa whenua Maori o te tau 1873, ko nga wabi e kiia ana e te iwi, e he ana i a ratou whakaaro; ka mea ano a Te Makarini kaua te kupu a Te Kere e whakamana e te Paremata. Ka mea a Te Pakarana, e he ana i tana titiro te kupu a Te Makarini, e kore nei e tukua mai aua pukapuka; ka mea ano a Te Pakarana, he pai ki aia, mehemea e tino whakahahoutia ana e Te Makarini, Te Ture whakawa whenua Maori o te tau 1873. Na te mea ko nga tikanga o taua Ture e tino he ana; a he nui he kaha ano hold nga kupu arau amu o nga Maori ki taua Ture. Ka mea a Taiaroa, ka pai pu aia, mehemea e tino vvhakakahoretia aua te Ture whakawa whenua Maori o te tau 1873. .No te mea he ture kino taua ture. Ko nga Maori, ko nga Pakeha, kia kotabi anake he Ture whenua mo ratou, a ko te Ture whenua Maori, me kore rawa taua Ture, me mutu. Ka mea a Te Kirihi, e nua ana tana whakaaro, me titiro ano a Te Makarini ki tana kupu, a me homai nga pukapuka e tonoa nei e Te Kere, kia kitea aua pukapuka e Te Paremata; me pehea ia nei, e matau ai nga mema o Te Paremata, kite mea, ka kaf ponuhia nga rongo e mohio, ai aua mema, me pehia be matauranga tika e korero ai ratou i nga mea e rapu rapua ana i roto i nga korero o Te Paremata; ka mea aTe Kirihi me mutu i tenei ra nga korero e tono nei a Te Kere, a me korero ano, a tetahi ra ke atu ano. Ko te pukapuka whakatika i etahi o nga upoko o te Ture whakawa whenua Maori mo te tau 1873. He mea tuku e te Makarini kia mahia e Te Paremata. Hoi, e rua rawa ano kupu iti nei, o taua pukapuka a Te Makarini i homai ai kite Paremata; e rere ke ana ona ahua, i o nga kupu o te Ture e amu amua ana e te iwi. Ko te Ture a Te Poki i mea ai, kia whakaaetia e nga mema o Te Paremeta, hei whaka kahore i etahi o nga tikanga o te Ture Raibana mo te Waipiro kia hokona, koia nei, etahi o nga tikanga o taua ture a Te Poki i korero ai ki Te Paremata; ko te tangata kua he i te whakawa mo tana, hoko puku i te waipiro, kaua aia e noho i roto i te hunga ma ratou e whakaae nga Raihaua hoko waipiro. Ko nga whare e Raihanatia ana, hei hoko waipiro, ko taua tu whare, kia rua ruma o taua whare, hei nohoanga rao nga tangata haere ki taua whare; a ' kit? toru ruma moenga ano boki o taua whare. A kite mea ka he te whakahaere o taua whare, e nga kai tiaki, ma nga kai whakawa e mea kia mutu te raihaua o taua whare, i roto ano i nga ra e kiia ai e ratou kia mutu. A kaua nga kai 1k ko waipiro e whakaae, kaua ano hold e tukua e ratou, kia mahia nga mea whakiitangitangi, kaua ano hoko e tukua, kia kaiii kani te iwi i roto i o ratou whare; ko nga whare kani kani, me nga kutiro kani kani, me mutu, kite mea ka mahi ano ratou i taua mahi, me uta ratou kite Ture £2O mo te he tuatahi, mo te he tuarua £SO. Ko te Raihana taua whare i kani kani ai ratou me vvhakakahore mo te tuatoru. Kaua e noho tetahi wahine, hei homai rama ma te iwi i roto i te whare paparakauke, ki te mea ka he tenei mahi o te Ture i a ratou me utu i nga inoni £2O mo taua he (kihai tenei wabi o te Ture a Te Poki i whakaaetia e Te Paremata,) ko nga wahine e noho ana i roto i te whare hoko rama, hei homai waipiro ma te iwi; ko taua tu wahine Ida tae o ratcu tau kite 30, ka tika ai te noho mete homai rama ma te iwi, Id te he tenei ture, ka utu ratou i nga pauna £2O; ko nga whare katoa, e htkono ana te waipiro i reira, me mahi aua tu whare, ki nga matapihi karaihe i nga. taha o te whare e aronu ana ki nga tiriti o nga Taone ; ko aua wini, kaua e pania nga karaihe kite peita, kaua ano hold e araia ki nga kakahu kopare wine, kia marama ai te titiro, me te kite atu e nga tangata, e haere ana i waho, i nga tangata e kai waipiro ana e roto, i aua whare (e whakaaetia enei ture a Te Poki.) E kiia ana, ko te whakaaro a etahi o te iwi e mea aua ko a te 21 o Akuhata te mutu ai te runanga ote Paremata. E kia ana ano boki, ko te ture mo nga ngahere o te whenua nei, e kore e mahia i tenei turanga oTe Paremata. Whai boki, ko. te Ture mo te kainupene " Niu Tireni me Te Poronibia," ka korerotia e te Paremata ona tikanga, a ka vva'ho mo te tahi runanga Paremata a muri nei, ka whakaoti ai nga koero; ka mahia ai he Ture mo taua kamupenc. No te marama nei, no Hurae 1874 i kitea ai a Matawhaura i te marangai, no te ata, no te wa meake ka hi te ata i kitea ai tenei. Ano tenei marama auo i kitea ai ano hoki tetahi Mawtahaura i te tahaki te hauauru; no te ahiahi tenei i kitea ai. • Akarana, Hurae 31, 1874, ko nga utu enei o nga kau. E 800 rau kau i ki nga taepa hoko i te makete ; a hokona ana aua kau, e 4 kapa mo te pauna taimaha ; mo nga kau moniona, 35 hereni he mea aco 42 hereni mo te 100 pauna taimaha; mo nga kau whakatete waiu, £9 he mea ano £l2 mo te kau kotahi; mo nga hipi uha, mo nga kuao hipi, £1 he mea ano £1 9 mo te mea kotabi. I Rititana, mo te vviti i te mira, e 5 hereni mete 3 kapa mo te puhera; mo te oti, e 4 bereui mete 9 kapa mo te puhera; kahore kau he paare ite makete ; mo te paraoa, £l2 10 he mea ano £l3 mo te tana; mo te paraoa papapa, £6 m<> tetana; mo te paraoa tuarua, £7 mo te tana. Kahore kau he riwai, a £4 10 mo te tana, he mea ano £5; mo te pata, 1 hereni mete 1 kapa mo te pauna; mo te tiihi, e 7 kapa mo te pauna; mo te pekene, e 8 kapa mo te pauna. I Katapere, mo te paraoa, £l2 15 he mea ano £l3 mo te tana. I Oamaru, mo te paraoa, £l3 he mea ano £l3 10 mo te tana ; mo te riwai, £5 mo te tana; mo te witi, e 4 hereni mete 6 kapa he mea ano e 4 hereni me te 9 kapa mo te puhera; mo te pata, 1 hereni mete 2 kapa mo te pauna ;mo te held hua (tikaokao), 2 hereni mete 6 kaf a lie mea auo e 3 hereni mo nga- held kotahi te kau ma rua,