NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 12 HUNE, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara”

Hawke's Bay Times, Issue 1584, 12 June 1874, Page 251

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 12 HUNE, 1874. “Ki a koe tenei, E Kara”

Kotahi rau hipi, he toa anake kua u mai ki-Nepia nei. Na Te Makahe i hoko aua hipi i Wikitoria. He momo Rekina aua kuri, a i kawea mai ai eia, hei hoko maana ki okonei, kai whakatupu hipi, kia tupu pai ai te momo hipi okonei. E kore e hokona wawctia aua hipi nei, no te mea, ko a te marama o Oketopa e haere ake nei, ka whakakitea aua kuri kia kite te iwi katoa, a hei muri o taua whakakitenga o aua hipi kite iwi, ka hokona. Kei runga i te tima ia te Rangatira aua hipi. No nga kahui hipi a Te Rata Paraone aua kuri, a na Te Paraone i whakatupu, aua hipi, ho tangata hoki aia e rangona ana, nana uga hipi tino pai rawa atu o nga hipi o Wikitoria.

§§|No te Mane nei i huiliui ai te komiti o te kura i Papakura, a tu ana i taua huihui, ko te Teaina te tumuaki mo te komiti mo taua kura mo tenei tau. Na Karaitiana Takamoana i kii ko taua Pakeha hei tumuaki; a na te Raka te kupu a Karaitiana i tautoko, koia i tu ai laua Pakeha. No muri i pafaitaia ai nga tamariki o te kura, a te komiti, he mea hoki kia kitea ai te mohio o aua tini tamariki. A ho maraamarawa te utu o ana tamariki, mo nga patai i pataia ai ratou e te komiti. Ako te kupu tenei i puta e tauahui, he nui rawa te tika, mete pai, mete ata ako ate Pahera, te kai ako i aua tamariki, i tana mahi whakaako i nga tamariki o taua kura. Kiia ana te kupu o taua komiti kura, ko nga mea a ratou a taua komiti, e hoatu ai ki uga tamariki, tino kakatna kite ako mohiotanga ma ratou, ite kura. Ko aua mea hei whakakoa ite manawa toa kite rapu matauranga, ka hoatu e taua komiti, ki aua tamariki, a te Kirihimeta, e haere ake nei. Ko etahi, kupu a taua hui i mea, me mahi nga tamariki kua nunui o taua kura, kite ako i nga mahi Pakeha; ako aua tamariki, me tuku kii nga Pakeha tino mohio, kia ratou noho ai, a ma aua Pakeha a tiuo ako ki nga mahi katoa, e mohiotia ana e aua tini Pakeha. Wiiakaae ana nga rangatira Maori ki taua kupu. I tino pai pu ano hoki, aua tamariki Maori kia akona ratou ki nga mahi Pakeha. Ahakoa, he tamariki Maori aua tiui tamariki, oho aua te mauri o nga Pakeha i haere kia rongo i te ui uinga-o aua tamariki, i te nui o te mohio o taua kura Maori kite korero pakehe. Kahore he mea ote ao nei i rite tona kaha ki tenei mea kite mohiotanga. He matauranga kite mahi, kite whakaaro, te mea i kitea ai nga mahi nunui e te tangata. E kore e nui noa te Maori, ana titiro kau atu aia, kite Pakeha e mahi mai ana, i nga nui o taana mohiotanga. Engari ko te kupu i puta ite kura Maori i Pakowhai te kupu e tauira ai uga iwi Maori ote wheuua nei; me ako nga tamariki Maori kite reo Pakeha, a hei muri ka'tuku ai i aua tamariki kia akona, ki nga mohiotanga nui, me nga mahi taimaha o nga tino kaiaka o te Pakeha. Eki ana te kii, ka pu te ruha, ka hao te rangatahi, e tika ana, kei nga tau ki tua, kei nga ra o tatou e ngaro ai te ao nei, ko aua tiui tamariki, hei tu i o tatou turanga. A ko te aha te peta, i nei, i etahi o tatou, e haere kau nei etahi o tatou kite Paremata. He haere ta tatou i te mohio kupu Maori anake, otiia ko te korero o taua whaie Paremata, he reo Pakeha. Ko te whakarongo a pikari tut koko, a tatou taringa ki nga kupu o nga kai korero. Eao ia nei, ko nga tamariki o te kura o Pakowhai, ko ratou hei tangata mo te Paremata a ona ra e kite ai ratou i nga mea ngaro o te Pakeha. Kia toa e te whauau. Ahakoa te iti o te mokoroa, a hiuga te nui kahikatea i aia, kia manawanui, kia pau nga mohiotanga katoa a te Pakeha ia koutott kia tu rawa ake etahi o koutou i te aro aro o to Paremata o Niu Tireni, kia tangi te kata mete umere, a o koutou, maatua karaua koroheke kia koutou, i te pai i te' tika o ta koutou whakahaere i te taha Maori ki nga ture pono tika o Ingarangi; meta koutou mohio ano hoki ki nga tiui kupu katoa o te reo Pakeha.

Kua hoki ano te Pati kite Wairoa, i tire i te waipuke taua pati i mua, ako tenei kua tao ano ki tona wahi e mahia ai taua pati.

He pukapuka tenei kua tae mai kite nupepa nei, kia taia hei titiro raa te iwi. "Karakariki, Ngaruawahia, Mei 27, 1874. Kite Kai Tuhi o teHakuPei Taima, Nepia, Ahuriri. E boa, tena koe. Tenei ka tukua atu e au tetahi korero kia taia e koe, kite reo Pakeba, kite reo Maori; koia ano tena kei te pukapuka tapiri na. Te ingoa o taua kamupene. Ki te mea he utu to te tukunga o tena korero kite nupepa, e pai aua, mau e tuku. Ka tuku mai ai ite korero ote utu ki au. Tenei hoki te tekau hereui ka tukua atu nei e au, mo tetahi nupepa maku. kia tukua mai e koe i nga tainga katoa. Tukua mai kia. Aperhama K. Patene, Karakariki, Ngaruawbai, Waikato. Heoi ano, na te boa aroha na Aperhama K. Patene."

No te turei i tu ai aiio te korero o te runanga o te Porowini, ua te Kinirohi i korero tetahi pukapuka a nga tangata o Karawa i te Wairoa, kia kawea ketia, ki te tahi wahi, te ara whaka whiti whiti i te Wairoa. Meinga ana :,taua pukapuka kia korerolia ki to runanga; whakaaetia ana e ratou me rapu rapu he tikanga mo taua tono o nga tangata o Karawai. Ka mea a Te Omaua, kia whakahoutia te turo hoko whenua i whakatakotoria e Kawaua Kerei. He ture mo nga whenua e hokona ana e te kawanatanga, ki nga Pakeha, ko aua wiienua, no nga whenua kei te kawanatanga i naianei. I mea a Te Omana, ko te ture a Kawana Kerei e mea ana, ko te ulu, ana hokona aua whenua ki nga Pakeha, ko te utu e utu ai nga Pakeha hoko, kia rima Lereni mo te tka, koia ko te Omaua e mea ana kia nuku ake i te rimahereni mo te eku. Ka mea ano a Te Omana, e mea ana taua ture a Kawana Kerei, kite mea he tini nga tangata e mea ana ma ratou tetahi whenua, a he kotahi ano te w.J!j.j whenua i mea ai taua tini tangata, m i

aia o ratou, ma aia o ratou taua wahi, penei he mea main e taua turo kia kitea ai ma wai ranei o ratou taua whenua, ma tihea tangata kotahi o ratou taua wheuua. I mea aTe Omana me- mahi hou, a me whakarite e ratou ete runanga o te Porowini te:.ihi lure, kia hoatu te whenua, ma te tangata nana te piikapuka tono mo taua whenua, kua tae wawe atu kite kai tiaki o nga whenua o te Porowini. Ka mea ano ate Omana, kia whakakahoretia te ture mo nga whenua a te Porowini, Ko taua ture i whakatokotoria i te tau 1865. A me main nga whenua a enei rangi kite makete. Ako nga whenua ia kiljai i riro ite hoko makete ko era me hoko noa iho e te tangata, kite utu mo te eka ; i kiia e te turo. Ka mea ano ate Omana, e mea ana ahau ko nga tangata o tenei runanga ma ratou e tango tango, a ma ratou e whiri whiri euei turo, a ma ratou e mahi he whakaaro hou. Ko te Tumuaki ote runanga. Ko Kapene Rata, ko Kanara Ramapeti, ko te Piriti, ko Keueti, ko te Rori, ko Tatann, ko Kiairohi, a koia auo hoki ko te Omana. Ma ratou e mahi, a ko a ratou whakaaro me tuku mai o ratou i roto i uga ra o te wild kotahi. Ka mea te Omana, te take i puta ai i aia, e nei kupu, mo nga whenua nei, he mea nana, kia korero te runanga i a ratou whakaaro; kia rongo ai aia i nga kupu mo aua ture kia whakahoutia ranei, kia waiho ano ranei, kaua e mahia houlia. I mea hoki aia, ko nga whenua, i tau ai nga ture a Kawana Kerei, he whenua titohea, a e mea ana aia kia kotahi te kau hereni mo te eka o taua tu whenua; kia mohiotia ai, koia rate utu e riro ai aua whenua ana tonoa kia hokona e te Pakeha. Otira i mea ano aTo Omana, he nui ano ia nga whenua pai o te Porowini, a e tau ana ano hoki taua ture a Kawana Kerei ki era ; a ma te komiti rapu rapu i nga tikanga hou, e mea he tikanga mo aua whenua. Ka, mea ate Kiuirohi ; e wiiakaae ana aia ki nga kupu a Te Omana. Ka mea a Te Kanaira, ma te Paremata nui o Niu Tireni e whakamaua e kiia ai he ture tika te ture houe rapua nei. Aka ui aia kite runanga, me pehea nga wheuua kua kiia' nei kia hokona kite rima hereni; ki tana whakaaro, kaua aua whenua e tukua me pupuri, taria e hoko kite Paheha aua whenua. Ka mea aTe Tana, ehe aua i aia, kia nukubia nga whenua o te rima lißreai mo te eka kia kotahi te kau hereni mo te eka. Ke mea aTe Tataua raua ko Te Mene, he kupu tika nga korero a Te Omana. Ka mea aTe Rori, kahore aia e pai ma te komiti rapu tikanga e whakatakoto nga hereni hei utu mo te whenua, ana hokona e te Porowini kite Pakeha. Engari ma te runanga o te Porowini te utu mo te whenua e mea. Ki taua whakaaro, me karanga te utu mo te eka kia kotahi pauua, kaua i te tekau hereni. No te mea eki ana aia, e riro te whenua i te pauna kotahi mo te eka, ma nga Pakeha moni ouou e hoko taua tu whenua; aka mahia e ratou aua whenua. E hoko taua tu Pakeha i nga wheuua a nga Pakeha whenua nui. I mea aia ki te mea ka kiia kia kotabi pauua mo te eka, penei e kore e hoko nui nga Pakeha hoko whenua. He mea hoki ko etahi Pakeha e hoko ana i te whenua nui, e hara i te wlieuua hei mahi ma ratou, otira hei whenua hoko auo ma ratou ki etahi Pakeha. I mea hoki aia, ahakoa kiia he nui te pauna kotahi mo te eka ; he tika ano ia, otira i era tau noa atu, i nga ra o te Pakeha kore tauga o Haku Pei, e rite ana te tekau hereni i aua ra, kite pauna kotahi i enei ra, a kahore nei ano nga whenua o taua tekau hereni i oti noa te mahi e nga tangata i riro ai ia ratou aua wlieuua. Mehemea e hokona ana, e nga Pakeha ia ratou nga whenua nui, ki nga Pakeha, e rapu aha i te whenua iti ma ratou, penei, e hohoro nga wheuua katoa te mania, a ma reira e kake ai te nui o tenei Porowini. Ka mea a To Omana, me waiho rapea i te Pauna kotahi mo te eka, a i te tekau hereni mo te eka, whakuaetia ana taua kupu e te runanga. Ka mea aTo Omana, e rite pea te whakaaro o te runanga ki tana whakaaro kia rapua he ture, hei mahi i nga tikanga, e pai ai ano kia whakanuia he tangata mo taua runanga. I mea hoki aia kua nui nga tangata i etahi takiwa o te Porowini nei, na reira aia i mea ai, kia'urn hou mai, etahi tangata mo te runanga. Kua nui haere nga taDgata ote taone o Nepia. A i naianei e rima niema ote taone nei i te runanga. E mea ana aia kia onj mema mo te taone. Ki te mea ka taua nga tangata o te taone, penei kia kotahi mema, mo nga tangata e 600, a mo nga takiwa taone kore kia kotahi mema mo nga tangata 474. E kore aia e mea ma te tini ranei o nga tangata e tika ai te mea, koia rate take e kiia ai nga mema, mo te runanga. E pai ana aia kia mahia e ratou tetahi ture kia tu ai uga mema hou i te runanga.

He nui no nga korero, o te runanga o te Porowini o Haku Pei, i kore ai he wahi. e o ai nga korero, mo aga whakawe, o te Kooti Hupiriini. Kua oti ano ia aua korero te mahi, rao teuei pepa. Hei tera nupepa aua korero, ka puta ai.